‘Lustige geesten’ met een boodschap
Hubert Meeus

Wie in de rederijkersstudies van de jonge historici Anne-Laure van Bruaene en Arjan van Dixhoorn op zoek gaat naar een citaat uit de rederijkersliteratuur, zal van een kale reis thuiskomen. In het kader van het VNC-project Rederijkers, conformisten en rebellen. Literatuur, cultuur en stedelijke netwerken (1400-1650) hebben zij alleen gekeken naar statuten, reglementen, rekwesten, wedstrijdkaarten en de pre- en postliminaria van gedrukte wedstrijdbundels, kortom naar de teksten waarin de rederijkers hun rol in de stedelijke samenleving motiveerden. Toch bieden Van Bruaene en Van Dixhoorn een nieuwe visie respectievelijk op de rederijkers in het Zuiden met een focus op Brussel en Gent, en op die in het Noorden met een focus op Haarlem en Middelburg. De activiteiten en de organisatie van de kamers in Noord en Zuid vertonen veel overeenkomsten, maar door verschillende aspecten te belichten, beperken zij in hun studies de overlap tot een minimum.

Herman Pleij had de rederijkers al gepromoveerd tot de drijvende kracht achter het ‘beschavingsoffensief’ in de laatmiddeleeuwse steden. Hierdoor groeide het besef dat de rederijkers ook interessant waren als maatschappelijk fenomeen en dus geschikt als onderwerp voor sociaal-historisch onderzoek. Vanuit de rederijkerscultuur proberen Van Bruaene en Van Dixhoorn de basistrekken van de stedelijke cultuur in de vroegmoderne Nederlanden bloot te leggen. De rederijkers vertegenwoordigen weliswaar alleen de mannelijke middengroepen in de stad, maar die bepalen volgens hen wel de stedelijke identiteit.

Toch is het misschien wat te ambitieus om de stedelijke cultuur bijna volledig toe te vertrouwen aan de rederijkers. Door hun enthousiasme voor hun onderzoeksobject kennen de auteurs soms wat te veel cultureel belang aan de rederijkers toe en gaan ze sommige vaststellingen wat te vlug veralgemenen, vooral als het over de zeventiende eeuw gaat.

De auteurs schetsen de evolutie van de rederijkers tussen 1400 en 1650 en bekijken de publieke cultuur in de Nederlanden met veel aandacht voor stedelijke rituelen. In de Bourgondische periode heerste er een gunstig klimaat om allerlei soorten religieuze en minder religieuze verenigingen zich te laten ontwikkelen, zij het dat de stad ze pas later ging ondersteunen. De kamers ontstonden eerst in het Zuiden, maar verspreidden zich daarna ook in de Noordelijke Nederlanden en vormden grote netwerken.

Als experts in representatie- en communicatietechnieken pasten de rederijkers perfect in de Bourgondische theaterstaat, waar de latere hertogen en vooral Maximiliaan van Oostenrijk hen gebruikten in hun cultuurpolitiek. In de zestiende eeuw heeft de rederijkerscultuur zich echter geëmancipeerd van de overheid. Van dan af werden de communicatietechnieken voor de eigen religieuze zingeving gebruikt. De kamers dienden meer en meer hun positie te bepalen in een ideologisch spanningsveld.

Sociaal gezien waren de kamers vrij heterogeen samengesteld, maar de rederijkers worden toch beschouwd als de typische vertegenwoordigers van het middenveld, de sociale klassen in de steden op zoek naar een eigen religieuze identiteit, in de historische literatuur vaak aangeduid met de termen civil society of civil culture. De meeste rederijkers hadden een ambachtelijke achtergrond en behoorden niet tot de bestuurselite van hun stad. Van Dixhoorn illustreert met cijfers en grafieken dat rederijkers meestal slechts enkele jaren



lid van de kamer bleven. Door het gebrek aan prosopografisch materiaal is het moeilijk om met cijfers de sociale diversiteit van de rederijkers aan te tonen, maar die maakte wel juist hun kracht uit.

In de praktijk van de rederijkerscultuur onderscheidt Van Bruaene vijf basismotieven die de rederijkersactiviteiten stuurden: de devotie tot God en/of een patroonheilige, harmonie en eer, lering en vermaak. De rederijkers evolueerden van de devotie voor een heilige, die vaak tot uiting kwam in deelname aan processies, tot de functie van predikant door in hun teksten en toneelstukken religieuze en theologische problemen te bediscussiëren. In de loop van de vijftiende en zestiende eeuw hebben de rederijkers, die de technieken voor publieke optredens door en door beheersten, een heel belangrijke rol gespeeld in de stedelijke festiviteiten. Zij ontwikkelden zich op die manier tot een belangrijk maatschappelijk instituut. Door het teloorgaan van de processies verloren ze echter een belangrijk platform voor het opvoeren van hun spelen.

Daartegenover staan de rederijkers ook voor vermaak, vrolijkheid en een lustige cultuur, die ruimte laat voor vrijmoedigheid. Ze zorgden niet alleen voor harmonie binnen de kamers maar ook voor goede relaties tussen de kamers onderling door wedstrijden te organiseren, wat zelfs in Holland vrij frequent gebeurde. Op die manier creëerden en beheerden de rederijkers een relatief autonome en duurzame culturele ruimte, waarin een literair Nederlands en communicatie- en argumentatieregels werden ontwikkeld en waarin culturele elites en hun publiek werden gevormd. Zo speelden de rederijkersfeesten in het Noorden door de verbreiding van de mythe van Hollands Batavia en het nieuwe Israël een belangrijke rol in de culturele en politieke identiteitsvorming van de Republiek.

In de Noordelijke Nederlanden vormden publieke optredens evenwel niet de kernactiviteit. Rederijkerskamers waren er democratische instellingen met een opvoedende taak. In de wekelijkse bijeenkomsten, die vaak vrij streng waren gereglementeerd, leerden de leden in de eerste plaats de retorica en de literaire waarden kennen. Door de verplichting geregeld een tekst te produceren, kregen ze een communicatieve en intellectuele vorming die heel veel vrijheid liet omdat ze niet schools was. Ze leerden toneelspelen, wat in de Latijnse school als leermiddel op zichzelf werd gebruikt. De wellevendheidsregels die binnen de rederijkerskamers golden, waren ook nuttig voor het dagelijkse leven. Ook al reikte de rederijkerskamer niet expliciet een titel van meesterschap uit, impliciet kwam dat toch tot uiting door het feit dat iemand de rol van factor mocht vervullen.

Beide auteurs stellen Herman Pleijs idee dat de rederijkers bewust aan een soort ‘beschavingsoffensief’ hebben meegewerkt, ter discussie. Zij zien rederijkerskamers wel als beschavingsinstituten, maar dan in de eerste plaats voor hun eigen leden. Om die kwestie op te lossen, zal het beslist ook nodig zijn om in de toekomst de literatuur van de rederijkers mee in ogenschouw te nemen.

Zelfs al liggen de rederijkers niet aan de basis van de stedelijke moraal, zij hebben hem in elk geval wel mee gecommuniceerd. De kamers en hun leden hadden een belangrijke sociaal-culturele positie in het intellectuele en publieke domein. Het waren traditionele organisaties, maar ze droegen wel bij aan de verspreiding van nieuwe culturele vormen, principes en ideeën. Als onderdeel van de culturele infrastructuur beheerden ze lange tijd het communicatiemedium bij uitstek in een ‘theatermaatschappij’.

De rederijkers uit de gouden eeuw speelden een belangrijke rol in de intellectuele debatten uit hun tijd en zorgden voor de verspreiding van nieuwe, zelfs wetenschappelijke ideeën. Het rederijkersmilieu vormde een belangrijke basis voor intellectuele netwerken die heel uitgebreid konden zijn, zoals die rond Karel van Mander in Haarlem en Johan Radermacher in Middelburg.

De rederijkers discussieerden in de kamers en op wedstrijden niet alleen over literatuur, maar ook over de vooruitgang van de wetenschap en over de actualiteit. Door hun opiniërende activiteiten concurreerden ze met gevestigde publieke, intellectuele en religieuze leiders in de samenleving: onderwijzers, geleerden, pastoors en predikanten, maar ook met het gevestigde massavermaak en met de politieke overheden. De rederijkers kregen daardoor van verschillende zijden te maken met censuur.

In het begin van de zeventiende eeuw ontspon zich in heel wat rederijkerskamers in het Noorden een zware discussie tussen ‘elitairen’ en ‘democraten’ over hun toekomst. De beruchte afscheiding van Hooft, Coster en Bredero speelde zich niet alleen af op het literaire vlak, zij verschilden ook over andere thema's van mening met hun Amsterdamse kamerbroeders. Crises waren inherent aan de rederijkerskamer door de debatcultuur en het engagement en daardoor beschouwt Van Dixhoorn de strijd om het leiderschap in het begin van de zeventiende eeuw als een teken van vitaliteit en niet van ondergang, zoals de literatuurgeschiedenis het voorstelt.

De teloorgang van de rederijkerskamers in de zeventiende eeuw is dan ook niet zozeer te wijten aan de literaire vernieuwingen en de opkomst van de renaissanceliteratuur. In de loop van die eeuw kregen de rederijkers meer en meer concurrentie door de nieuwe ontwikkelingen in kunsten, onderwijs en media, waardoor men op een andere manier in de openbaarheid kon treden dan tijdens de theatermaatschappij, waarin toneel bijna het exclusieve communicatiemiddel was. Mede door de tegenwerking van kerkelijke zijde verdween het rederijkerstoneel stilaan van de straat naar de besloten ruimte, wat leidde tot professionalisering. Hierdoor moest het toneel ook zijn functie als mediasysteem afstaan aan de drukpers, een medium dat de rederijkers zelf ook meer en meer gingen gebruiken.

De talrijke nieuwe stellingen van Van Bruaene en Van Dixhoorn dagen de literatuurhistorici uit om het oeuvre van de rederijkers opnieuw tegen het licht te houden. De auteurs bieden daartoe alvast het materiaal dat ze voor hun onderzoek hebben gebruikt, via het internet aan op www.lustigegeesten.nl en op www.dbnl.nl.

Anne-Laure van Bruaene, Om beters wille - Rederijkerskamers en de stedelijke cultuur in de Zuidelijke Nederlanden (1400-1650), Amsterdam University Press, Amsterdam, 2008, 376 pp., ISBN 978 90 5356 561 2. Prijs: €34,50.

Arjan van Dixhoorn, Lustige geesten. Rederijkers in de Noordelijke Nederlanden (1480-1650), Amsterdam University Press, Amsterdam, 2009, 441 pp., ISBN 978 90 8964 104 5. Prijs: €39,50.