Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1993-1994

(1996)– [tijdschrift] Jaarboek De Fonteine

[p. 74]

[Abrahams offerhande]

+Item. Hier begint een spreeckende prologe van een spel van sinnen van Abrahams offerhande.+

Lust om weten
 
Wel, wadt mach nu toch hier al sijn te doen,1
 
dattet volck hier dus overal vergaert is?2
 
Tis immers den tijt ende tsaijsoen3
 
om buijten te wandelen in het groen,4
5
daer elck vogelken lieffelijck gepaert is.5
 
Dit dunckt mijn dat recht tegen den vaert is,6
 
recht oftmer om niet sou tappen bier oft wijn7
 
ende ofter oock gecomen waer een vreemt medecijn,8
 
die alle menschen fijn sou conen genesen.9
10
Dit moet immers wadt wonders wesen,10
 
ick en can van desen die saeck niet verstaen.11
 
Ick hebben op mijnen booch oock wel twee pesen12

[p. 75]

dat dit is wadt anders, ick seght u plaen.13

Dus sonder beraen wil ick hier sitten off staen14

en verwachten tbescheijt, al sou ick eeten niet.15

Want ick met mijnen naem Lust om weten hiet.

Pausa

Goet onderwijs
 
Ick dancke den Heer der heerschaeren17
 
dattet dusverde alrede gecomen is18
 
dat ick het volck hier sie vergaeren.19
20
Ick dancke den Heere der heerschaeren,
 
want men sal hier een schoon exempel verclaeren21
 
van een sterck gelooff, twelck uuijt den Bijbel genomen is.22
 
Ick dancke den Heer der heerschaeren
 
dattet dusverd alrede gecomen is.

Lust om weten
25
Holla, vrient, ick had allang geseten aen den dis25
 
- ick segt u gewis -; dan mij heeft gehouwen hier26-27
 
omdat ick sie vergaert mannen en vrouwen hier.27
 
Des ben ick om weten nieusgierich wadt.28
 
Dies bid ick u, vrient, met herten vierich, dat29

[p. 76]

ghij mij de saecke wilt ontfouwen hier.30

Maar eerst met goet bestier seght uwen naem propijs.31

Goet onderwijs
 
Ick ben geheten Goet onderwijs.32
 
Verstaet wel dit advijs, mijn goede vrient:33
 
ick sal u al die saecken maecken bekint;34
35
mijn wel versint, so mach tverstant in u rijsen.35
 
Men sal hier die historij spelen, niet om volprijsen,36
 
van Abrahams offerhande, ick moetet u uuijtmeten.37
 
Dan seght mijn: waerom waerdij hier geseten?

Lust om weten
 

+Maer, goede heer, mijn naem is Lust om weten,
40
en ick verwondere mij boven maeten
 
dat ick tvolck sach comen van allen straeten
 
loopen so verwaeten, als soumer gelt deelen.42
 
En op desen tijt het volck met halven en heelen43
 
gemeenlijck plach te drincken nae doude seden.44
45
En nu hier te comen, dat docht mijn cleijn reden.45
 
Dat is doorsaeck dat ick hier geseten was.46

[p. 77]

Goet onderwijs
 
Wel, Lust om weten, ick sal u op dit pas47
 
altsaemen seggen watmen hier speelwijs sal verthonen.48

Lust om weten
 
Wel, vrient, dat moet u Godt lonen,
50
Ick wil mijn gaen stellen tot audiencije.50

Goet onderwijs
 
Wel, hebt dan een weijnich patientije,
 
want alle de intentie sal ick u ontfouwen,52
 
hoe dat ons voorvaders hebben gehadt goet betrouwen53-54
 
dat Ghodt sou houwen dat Hij Adam hadt belooft.54
55
Want Hij seijden: ‘Tsaet der vrouwen sal u vertreden thooft’,55
 
daer wij int boeck Genisis van vinden tbescheijt,56
 
teghen het serpent, omdat het hadde berooft5757-58
 
Adam van sijn kintse onnoselheijt,58
 
die Godt int eerste hem hadde bereijt,59
60
dies Adam met leijt uuijt het paradijs most gaen.60
 
Dan hij bleeff vast op Goods beloften staen,6161-63
 
-waerom hij oock sonder waen moet sijn gepresenwant62
 
hij gelooffden dat sulckx sou wesen.63

[p. 78]

Lust om weten
 
Ja, vrient, die beloften hebben ons genesen64
65
vant eeuwich verderff, dat seg ick u claer.65
 
Sal dat hier verhaelt werden int openbaer,66
 
te weten int lang, totdat Christus was geboren?67

Goet onderwijs
 
Neen, maer, mijn goede vrient uuijtvercoren,
 
men sal de historije van Abraham spelen,69
70
eerst hoe Sara Agar de verdrijven70
 
met Ismael, des Agar in druck most blijven.71
 
Laet dese motijven u niet vervelen,72
 
want voor u wil ick tminste niet heelen,73
 
maer den sin mededelen, soalst behoort.74

Lust om weten
75
Wel, doen Ismael met sijn moeder was voort,75
 
-seght ongestoort- hoe ginckter doe al te werck?76

Goet onderwijs
 
Maer, doen creech Abraham een gebodt sterck77
 
-neempt hierop merck- vanden Heer almachtich hierboven,78
 
dat hij IJsack, sijn soon, tot Gods loven79-8079

[p. 79]

80

+sonder vertoven opofferen sou, dies Hij hem de plaets wees80
 
int lant des gesichts, waerdoor doen druck rees81
 
in Abrahams herte.

Lust om weten
 
Wel, was Gods gebodt Abraham dan smerte,83
 
daer hij een man was vol betrouwen fier?84

Goet onderwijs
85
Neen. Temtatije des gelooffs deed hem verflouwen schier,85
 
en Twijffel der beloften quam hem oock bestrijen.
 
Dies hij in sorge was, want dese partijen87
 
aen alle sijen hem niet ongequelt en lieten,
 
omdat hem topofferen soude verdrieten.89
90
Want twas haer leet dat hij soude genieten90
 
de eeuwige vreucht daer Sathanas uuijtgevallen was,
 
en meenden hem so te betaelen ras,92
 
dat hij op dat pas tot wangelooff soude comen snel.93

Lust om weten
 
Sou Temtacij des gelooffs haer dat beromen wel,94
95
en Twijffel der beloften sulck spel oock brouwen?95

Goet onderwijs
 
Ja: die op Gods woorden nier en bouwen,96
 
soude sulck benouwen wel mogen gebueren.97

[p. 80]

Dan Abraham ginck sijn werck besueren98

en stelde sonder trueren al sijn betrouwen op Godt.

Lust om weten
100
Seght, Goet onderwijs, hoe was het slodt100
 
en hoe verginget toch alle saecken?101

Goet onderwijs
 
Maer, Abraham ging gereetschap maecken102
 
van hout en dat tot den offer behoeffde.103
 
Dies Sara leeffde als de bedroeffde104
105
dat haer kint uuijt den lande soud reijsen,105
 
en Abraham most hem voor haer noch veijsen,106
 
want sijn gepeijnsen gaff hij haer niet te kennen.107

Lust om weten

Wel, waerom dat?108

Goet onderwijs
 
Maer, uuijt puerder minnen
 
en woude hij haer dat niet openbaeren,
110
om haer int herte niet te beswaeren
 
-hoort dit verclaeren-, want hij bemindese seer.111
 
Nochtans wilde hij volbringen tgebodt vanden Heer
 
en tot elcken keer Hem in alles gehoorsaemen.113

[p. 81]

Lust om weten
 
Waer bleeff Temtacij des gelooffs vol blaemen,114
115
en Twijffel der beloften, die lelijcke beest?115

Goet onderwijs
 
+Maer, die ghingen terstont wech naet betaemen,116
 
want daer is comende Goods crachtige geest,117
 
daer moet ongelooff en twijffel minst en meest118
 
terstont wechvlieden door dat betrouwen crachtich,
120
want Godt is alle dingen machtich.120
 
Die dan Godt met hem heeft, niemant can hem hinderen,121
 
want van steenen can Hij maecken Abrahams kinderen,122
 
so ons Christus heeft verclaert.123
 
Daerom heeft Abraham sijn soon niet gespaert,
125
maer willich den Heer opgegeven.125
 
Dan Godt heeft hem behouden int leven,
 
bevrijt van sneven door Abrahams betrouwen groot.127
 
Want Godt begeeft sijn vrienden niet in den noot.128

Lust om weten
 
Wel, Goet onderwijs, nae dit exploot129
130
moet ick wachten en mijnen lust boeten.130

[p. 82]

Goet onderwijs
 
Wel, Lust om weten, om druckx versoeten131
 
laet ons eerst groeten al diet waerdich sijn.132

Lust om weten
 
Wel, ick ben tevreden met blijden schijn.133
 
Begint op dit termijn, ghij benttertoe gewent.134

Goet onderwijs
135
Den oppersten Heer omnipotent,
 
die hemel en aerde schiep met een woort,136

Lust om weten
 
bewaer onsen stathouder magnificent,137
 
opdat hij blijff ongeschent, in goet acoort.138

Goet onderwijs
 
Oock bewaer Godt alle ander regenten voort,139
140
die, soot behoort, tgemeen lant dienen door Goods gracij.140

[p. 83]

Lust om weten
 
Wij groeten oock vriendelijck tot deser spacij141
 
den schout, baijlliou en burgemeesters mede,142142-143

Goet onderwijs
 
met mijnen heeren schepenen en raet deser stede,
 
en alle goeij burgers en inwoonders groot en smal.144

Lust om weten
145
En ons meebroeders van Lieft boven al145
 
groeten wij oock vriendlijck en goedertieren.146

Goet onderwijs
 
In liefden getrou met de jonge scholieren,147147-148
 
die den const hantieren, groeten wij loijael.148

[p. 84]

Lust om weten
 
En alle lieffhebbers en vreemden int generael149
150
groeten wij altsaemen, want Trou moet blijcken.150

Goet onderwijs
 
Vrienden altsaemen, wilt ons spel ankijcken
 
met sin en met verstant en met silentie.152

Lust om weten
 
+Al sijnder eenighe fauten, hebt doch patientije,
 
want uuijt goeder intentie wort dit gedaen.154

Goet onderwijs
155
Elck mach oock sijn buijdel wel gaedeslaen,155
 
datter geen vreemde hant in wordt gesteecken.156

Lust om weten
 
Al siedij aen ons oock eenighe gebreecken,157
 
denckt datment niet al en can versinnen.
 
Dus hoort en swijcht; sijet, wij gaen terstont beginnen.

In foli 64 aen dander sij volcht onderaen after het. spel de conclusie+

Fijnis van de prologe; is lang 162 regelen

[p. 85]

Hier begint het spel van Abrahams offerhande. De personages sijn dese:

1	Temtatij des geloofs
2	Twijfel der beloften
3	Abraham
4	Agar
5	Sara
6	Godt
7	Ismael
8	Isack
9	Deene knecht
10	Dander knecht
11	Den engel
12	Een verthoontmen aen een cruijs

Temtatie des geloofs eerst uuijt

160

Waer sijdij, joncker?160

Twijffel der beloften
 
Alhier, jonckvrouwe!
 
Segt mijn, bij trouwe, wadt schuijlter doch?161

Temtatie des geloofs
 
Noijt so int doncker, noijt so in rouwe!162
 
Waer sijdij, joncker?

Twijffel der beloften

Alhier, jonckvrouwe!

Temtatie des geloofs

Hoe staet den proncker, steeckt handt uijt den mouwe!164

[p. 86]

Twijffel der beloften

165

Wadt vreemder beschouwe! Wie pruijlter noch?165

Temtatie des geloofs

Ach, waer sijdij, joncker?

Twijffel der beloften
 
Alhier, jonckvrouwe!
 
Segt mij, bij trouwe, wadt schuijlter doch?

Temtatie des geloofs
 

+Och, neve, neve, het vuijlter, och!168
 
Tes al bedroch, noijt sulcken maere169
170
dan ick hebbe gehoort binnen desen jaere!170
 
Van meerder wonder was noijt gesprooken.171

Twijffel der beloften
 
Waij, vuijl clappeije, hebdij weer wadt nieuws geroocken?172
 
Ghij moet uwen clepel noch al bet rueren.173
 
Men derff gheen bode in dese stadt hueren174
175
om nieuwe tijdinghe te haelen, want175
 
ghij vernemet genoch.176

Temtatie des geloofs
 
Hadt ghij tverstant
 
van dat ick seggen wil, ghij sout u segenen177

[p. 87]

en eer geloven dattet gelt sou regenen,

dan sulckx gebueren sou; dus hoorter nae.179

Twijffel der beloften

180

Maer ist oock waerachtich?180

Temtatie des geloofs
 
Jaet, so waer als ick hier stae,
 
en sonder adderen sal ickt uuijtleggen.181

Twijffel der beloften
 
Nochtans sijdij ongeluckich int waerseggen:182
 
ick naem van u leugen liever een mijt183
 
dan van de waerheijt een pont!184

Temtatie des geloofs
 
Ou, wadt doet dit verwijt!
185
Ghij sult noch anders singen eer wij scheijen.185
 
Och, twaer beter gelogen voor ons beijen:186
 
tes ons een schreijen, quaet om genesen.187

Twijffel der beloften
 
Ick hoor wel, ten sal geen leugen wesen,
 
want quade tijdinghe valt gemeen warachtich.189
190
Nu, segt op, wadt schuijlter?190

[p. 88]

Temtatie des geloofs
 
Ist u wel indachtich
 
hoe Godt belooft heeft Abrahams zaet191-192
 
te vermenichvuldigen?192

Twijffel der beloften
 
Trouwen, jaet,
 
naer de sterren des hemels wijt en breet sijn.193
 
Maer het dunckt mij al te vreemden bescheet sijn.194
195
Dies ick, Twijffel der beloften, als de coenne195
 
bij hem verkeer, avont en noenne.196
 
Want Abraham is out en traech van jaeren.197
 
Sara en dient oock geen kint te baeren.198
 
Dus blijft de belofte als stoff verstoven.199

Temtatie des gelooft
200

+Neen, daervoor is een ander schoff geschoven.200
 
Ghij ende ick en sijnder niet meer gehoort.201

Twijffel der beloften

En hoe dat?202

[p. 89]

Temtatie des geloofs
 
Thoff is gestoort,
 
ons voornemen is al arbeijt verloren.203

Twijffel der beloften

Wel, hoe dus?

Temtatie des geloofs
 
Hem is een soon geboren
205
door sijn gelove, dat voor Godt sterck was.

Twijffel der beloften
 
Wist ickx niet, dat al clappeijen werck was!206
 
Loopt, maeckt een ander wijs dees viesevaesen.207

Temtatie des geloofs

Tes, seg ick, waerachtich.208

Twijffel der beloften
 
Eij, tis een blaesen!
 
Niet eer moet schip ter see bederven,209
210
want sij gaen beijde op haer sterven.210
 
Wat sou haer die suffe daerme moeijen?211

Temtatie des geloofs

Tes nochtans also!212

[p. 90]

Twijffel der beloften
 
Loop, segtet de coeijen:
 
die sullent wel heelen, want tis gelogen.213

Temtatie des geloofs
 
Ick seg u: sijn gelove heeft ons bedrogen.214
215
Daer is een zone, hoe dat ghijer om steent.215
 
Gelovet off ghij wilt.216

Twijffel der beloften
 
Jae ja, ick weet wadt ghij meent:
 
de zone die hij heeft vercregen217-218
 
van Agar, sijn dienstmaecht!218

Temtatie des geloofs
 
Neen, hij is, seg ick, anders bedegen.
 
Ick mene bij Sara, hoewel het u verwondert.

Twijffel der beloften

220

Weij, die is tnegentich jaer out en hij hondert!220

Temtatie des geloofs

Tis nochtans, seg ick u, also geschiet.

Twijffel der beloften

Tmach wel, maet, maer nochtans gelooff ickx niet:222

[p. 91]

al swoerdijt ten heijligen, tis tegen natuer.223

Temtatie des geloofs

En nochtans ist waer.224

Twijffel der beloften
 

+Eij, hoort dees kuer.
225
Godt geve u tonge veel ongevals.225

Temtatie des geloofs
 
Ist niet waer, ick geve u mijn hals,226
 
ick soudet bethonen met hondert lien!227

Twijffel der beloften
 
Ghij blijfter bij, al haddijt gesien!228
 
Nochtans, in dien heb ick cleijn gelove,229
230
want Abraham is versuft en dove230
 
en Sara en weet niet off sij voor oft after leeft.231
 
Dus rust u hooft als een die te sachter leeft;232
 
lieff minneken, vertreckt, ghij coempt te spade,
 
tis al gegeven.234

Temtatie des geloofs
 
Help, Godt, genade!
235
En gelooffdijt noch niet?235

[p. 92]

Twijffel der beloften

Neen ick, off ghij most mij anders bethonen.

Temtatie des geloofs
 
Ghaen wij dan ontrent daer sij wonen;
 
ghij sult die waerheijt wel sijn verstaende.237
 
Holla, Abraham compt hier selver gaende.
 
Swijcht en hoort, ghij sult den zin mercken.239

Abraham leijt op sijn knien.
240
Loff, wonderlijcke Godt in al u wercken!240
 
U belofte verheucht mijn boven maeten,241
 
uwe genade doet mijn ouderdom verstercken!242
 
Loff, wonderlijcke Godt in al u wercken!
 
Wel dengenen, tsij in wadt percken,244244-245
245
die op U betrouwen en suldij niet verlaeten.
 
Loff, wonderlijcke Godt in alle u wercken!
 
U belofte verheucht mijn boven maeten.

Temtatie des geloofs

Wel, wadt dunckt u van dien?248

Twijffel der beloften
 
Wij worden verwaten.
 
Dat hoor ick alree wel aen sijn couten.

[p. 93]

Temtatie des geloofs

250

Den hutspot is beseijckt,250

Twijffel der beloften
 
en den pap versouten.
 
Noijt was ick tot meerder gramschap verweckt.
 
Godt schense beije.252

Temtatie des geloofs
 
Eij, hout u bedeckt:
 
ghij sult nu hooren dat ick u heb voorseijt.

Abraham
 
Loff, Heer der heerschaeren, wiens majesteijt254
255
an Sara, mijn huijsvrou, nu is bewesen.255
 
Gebenendijt sij uwen naem inder eeuwicheijt!256
 
Loff, Heer der heerschaeren, wiens majesteijt
 
al tlant sal worden verbreijt.258
 
Van meerder genade en was noijt gelesen!259
260
Loff, Heer der heerschaeren, wiens majesteijt
 

+an Sara, mijn huijsvrou, nu is bewesen
 
in IJsack, mijn lieve soon gepresen.

Temtatie des geloofs

Hoordij dat wel, compere?263

Twijffel der beloften

Jae ick, tegen mijnen danck!

[p. 94]

Temtatie des geloofs

Hoe hebdij u nu?264

Twijffel der beloften
 
Ick worde heel cranck,
265
want sulcken sanck ick niet gaern en hoor.265

Temtatie des geloofs
 
En ick heb geheel een luijs in mijn oor.266
 
Eij, arme sloor, wij blijven beschaempt.267
 
Maer hoe heet dat kint?

Twijffel der beloften
 
Tis IJsack genaempt.
 
Ramp heb die moeder diet ter werrelt gebracht heeft.269

Temtatie des geloofs
270
Ick weet wel datse luttel gedacht heeft270-271
 
op desen soon door mijn temptatije.

Abraham
 
Versterckt mijn soon, Heer, door uwe gratie,
 
opdat U sijn mont mach gebenedijen,273
 
en geeft hem een salighe dominatije.274
275
Versterckt mijn soon, Heer, door uwe gratije.275
 
Ende sijn zaet binnen swerrelts statije276

[p. 95]

 
het gelove wilt bewaeren en bevrijen.277
 
Versterckt mijn soon, Heer, door uwe gratije,
 
opdat U sijn mont mach gebenedijen
280
van nu an tot eeuwigen tijen.

Twijffel der beloften

Leert hem eerst pap eeten!

Temtatie des geloofs
 
Ende dan strijen!
 
Help, wadt heeft hij al voor met sijnen kinde?

Twijffel der beloften
 
Wadt sal hij daeraff maecken int inde?283
 
Een coopman, peijns ick, soo mach hij tseewaert vaeren.284

Temtatie des geloofs
285
Ick wed dat hij niet sal sien de baeren:
 
hij is veel te swack en te teer van leden.
 
Ick hoor, twou sterven doent worde besneden.287
 
Dus weest tevreden op dit termijn.288

Twijffel der beloften
 
Ick had wel moet, mocht ghij die minnemoer sijn:289
290
ten sou geen jaer sijn luijeren beschijten.290

Temtatie des geloofs
 
Ick liet hem liever te bersten crijten!
 
Nu, op sulck verwijten can ick niet passen.292

[p. 96]

Twijffel der beloften
 
+Maer Agar, dat jonckwijff, sal die binnen der cassen293
 
noch mogen blijven? Seght mijn daer tbedien off.294

Temtatie des geloofs

295

Wel, waerom vraechdijt mijn?295

Twijffel der beloften
 
Ghij weeter tgeschien off,
 
want vrouwen kennen der vrouwen plegen.296

Temtatie des geloofs
 
Daer haddijt recht, dats te degen.297
 
Niet langer dan Sara is ten tempel gegaen298298-299
 
om haer te reijnnighen.299

Twijffel der beloften

O, wachharmen, wadt segdij?

Temtatie des geloofs
 
Twort so gedaen.
300
Sij blijft veracht, versteecken vroech en laet.300

Twijffel der beloften

En haer soon Ismael oock?301

[p. 97]

Temtatie des geloofs
 
Ick dencke wel, jaet.
 
Ten salder niet langer mogen verwachten oock.302

Twijffel der beloften
 
Maer, nichte, so sullen wij slachten oock303
 
de affgesette santen door dit bestieren.304

Temtatie des geloofs
305
Sorght niet, compeere, tsal noch wel tieren:305
 
ick, Temptaci des geloofs, ben vol practijcken.306

Twijffel der beloften

En ick, Twijffel der beloften, ben loos van manieren.307

Temtatie des geloofs

Sorght niet, compere, tsal noch wel tieren.

Twijffel der beloften
 
En ick sal noch een anslach versieren309
310
om Abraham vant gelove te doen wijcken.

Temtatie des geloofs
 
Sorght niet, compere, tsal noch wel tieren:
 
ick, Temptacij des gelooffs, ben vol practijcken.
 
In quaetheijt vont ghij noijt mijns ghelijcken.313

[p. 98]

Twijffel der beloften

Dat sal, hoop ick, aen Abraham blijcken!314

Pausa

Agar alleen uuijt
315
Ick, arme dienstmaecht, en weet wadt bedrijven nu.
 
Och, waer sal ick met mijn kinde blijven nu?
 
Want Sara, mijn vrouwe, -noijt meerder abuijsheeft317
 
nu in haer ouderdom -ick werde confuijseen318
 
soone gebaert, soot is gebleecken.
320
O, Ismael, mijn kint, nu worden wij versteecken:320
 
ons aenschijn verweckt Sara tot thoren,321
 
want IJsack is nu de liefste geboren.322

Sara

+Hoort, Abraham, heere!323

Abraham

Wadt beliefft u, vriendinne?

Sara
 
Dees Agar maeckt mijn ontstelt van zinnen324
325
met haeren soon, die ick dagelijcks anschouwe.325

[p. 99]

Wiltse toch uuijtstooten.326-329 326

Abraham
 
O, mijn wijff getrouwe,
 
ben ick niet de vader, en tmoet mijn kint blijven.
 
Sou ick dat so onnosel verdrijven328
 
twelck ick als mijn eijgen heb uuijtvercooren?

Sara
330
Neen, u is eenen anderen soon geboren;
 
die sal u erffdeel ontfangen alleen.331

Abraham
 
Tis wel waer, maer Ismael is noch cleen,
 
jonck van jaeren, niet voordachtich noch,333
 
en oock sijnen cost niet machtich noch.334
335
Sal ick hem dan alree verjaegen
 
die nergens en heeft vrienden noch maegen?
 
Door sulck gewaegen beswaerdij mijn harte.337

Sara

Ick willse quijt sijn!338

Abraham
 
Noijt meerder smarte!
 
Och, wijff, hebt doch een weijnich patientie.

[p. 100]

Sara
340
Ick machse niet langer in mijn presentie
 
sien gaen, want ten staet mijn niet te doghen.341
 
Dus hoe eer hoe liever doetse uuijt mijn ogen,
 
want Isack sal besitten al sijns vaders erven343
 
met sijnen geslachten.344

Abraham
 
Och, so moet ick verwerven
345
een tijtlijck sterven! Hoe sou ick onrvlien?345
 
Sal ick mijn eijgen kint thuijs verbien?346
 
Noijt en was gesien oijt boser daet.347
 
En doe ickt niet, so come ick met Sara inden haet;348
 
en doe ickt, elck sal mijn misprijsen;
350
en laet ickt, so besorch ick twist te rijsen350
 
tusschen mij en mijn wijff Sara. Wadt sal ick beginnen?

Godt spreeckt van boven uuijt
 
O Abraham, verturbeert niet u sinnen!352
 
Leeft met Sara sonder geschille
 
om dees dienstmaecht en Ismael, luijt en stille.354
355
Doet haeren wille, vreest geen verseren,355355-356
 
want in IJsack sal noch u saet vermeeren.
 
+En al moetij desen Ismael nu versaecken,357

[p. 101]

om uwen wil sal Ick hem groot maecken,358

een prinse van veel volcks, hooge geacht.359

Abraham
360
O Heere, u woort moet sijn volbracht,360
 
na uwen wille salt gebeuren.
 
Den geest is bereijt, al moetet vleijs treuren,362
 
wiens berueren moet wederstaen sijn.363
 
Och, dit scheijen sal een druckich vermaen sijn.364

Pausa

Abraham wederom uuijt
365
Ick gae overpeijnsen in wadt manieren
 
dat ick eenigen raet sal moogen versieren366
 
om eerlijck te scheijen van Agar, mijn dienstmaecht,367
 
en mijn soon Ismael; dies tharte vertsaecht.368
 
Want bottelijck uuijt te stooten wordt mijn schande.369
370
Waer sal ickse senden, de simpel van verstande,370
 
te waeter off te lande, die niewarts bekent sijn?371
 
Om verre te dolen sij niet gewent sijn,
 
maer de Heere, hoop ick, sal in haer wege sijn.373

Agar, ingaende voor Abraham

Goeden dach, heere.

[p. 102]

Abraham
 
Agar, hoe soudij genegen sijn
375
om u uuijt den oogen van Sara te veijsen375
 
ende met Ismael uuijt den lande te reijsen,
 
twelck mij van Godt so is bevolen?

Agar
 
Och Abraham, waer soud ick gaen dolen
 
met uwen kinde? Wie sal ons susteneren?379
380
Wie sal ons begeren? Wie sal ons logeren,380
 
wij, arme dieren, schamel van staete,381
 
eijlacien, niewarts willecoom!382

Abraham
 
Godt sal tuwer bate
 
vroech en laete u onderstant wesen,383
 
u leijtsman, en van alle druck genesen,
385
want sijn goetheijt gepresen voor die Hem vresen385
 
alle dinck vermach.386

Agar
 
Och, moet ick dan scheijden? O wij, o wach!
 
Noijt droever dach oijt mensche sach!
 
Dies maeck ick geclach met harten droeve.388

[p. 103]

Abraham
 
Siet, daer is broot tot uwen behoeve,389389-390
390
en een vlessche waters; neempt sonder schamen390
 
tot uwer vramen.391

Agar
 
+Nu, in Goods namen!
 
Wilt den tijt so raemen, so gaen wij tsaemen.392
 
Godt behoede ons voor blamen, mijn crancke gesinde,393
 
+o mijn beminde.

Abraham
 
Doet het best metten kinde
395
in aller goedertierenheijt ende niet strange,395
 
maer hout het altijt onder uwen bedwange.396
 
Want alst rijsken groen is, werdt het licht gebogen,397
 
twelck den ouden boom niet en wil gedogen.398
 
Tot alder onderdanicheijt wilt hem leeren
400
van sijn jonckheijt onder tjock des Heeren.400
 
Laet hem niet verkeeren, buijten noch binnen,
 
dan bij den genen die Godt vresen en minnen,402
 
om sijnen schepper te kinnen sonder fallatie403
 
tot elcker spatie.404

Agar

Godt gonne ons gratije.

[p. 104]

405
Al ben ick een dienstmaecht cleijn van machte,405
 
ick soude noode hooren eenigen clachte
 
van mijnen soon dat hem mocht deeren.

Abraham
 
Ende ghij, mijn soone, wilt u doch keeren408
 
in de vreese ons Gods, uwen behoeder,409
410
en hebt in eeren altijt u moeder.410
 
Verleent u Godt veele, verheft u niet hoogen.411
 
Op den armen hebt altijt u oge.412
 
Godt sal u gebenendijen, tis blijckelijck.413
 
Deelt na uwen staet altoos rijckelijck.414
415
Hebdij weijnich, deelt nae u vermogen.
 
In tijtlijcke substantie wilt u niet verhogen.416
 
Hebt Godt voor oghen, diet al verleent.417
 
Wordij van de werrelt benijt off vercleent,418
 
blijft verduldich: niemant mach u crencken.419
420
Mijn sone, wilt mijn reden gedencken.420
 

+Adieu, mijn kindt, adieu, Agar getrouwe!

Agar

Adieu, mijn heere!

Ismael

Adieu, mijn vader!

[p. 105]

Abraham
 
De Heere sij met u in elcken landouwe.423
 
Adieu, mijn kint, adieu, Agar getrouwe!

Agar
425
Die blijtschap van Sara die maeckt ons rouwe.425
 
Doort scheijden wring ick mijn handen tegader!

Abraham

+Adieu, mijn kint, adieu, Agar getrouwe!

Agar

Adieu, mijn heere!

Ismael

Adieu, mijn vader!

Hier cust Abraham sijn soon, en Agar gaet met Ismael droevich van hem wech.

Abraham
 
Och, in mijn verandert hart, sin en ader,429
430
mits dat ick moet van mijn beminde scheijen,430
 
die nu moeten dolen in wilde weijen,431
 
niet wetende waer die plaetse van rusten sal wesen.

[p. 106]

Temtatie des geloofs
 
O, compere, hebdij dat lessgen wel hooren lesen?433
 
Sulck wesen luijt qualijck in Agars ooren.434
435
Wat gaetse nu maecken?435

Twijffel der beloften
 
Eij, arme sloore,
 
men sal u leeren onder een man duijcken.436

Temtatie des geloofs
 
Dus vaeren de meijsgens die so lichtelijck huijcken,437
 
en schoone woorden so licht geloven.

Twijffel der beloften
 
En sij laten haer van sulcken ouden suffaert verdoven,439
440
sij en vresen schaempt noch verwijten.440

Temtatie des geloofs

En dan waert van nooden441

Twijffel der beloften
 
dese packschijten,
 
datse selve gedient worden vroech ende laet.

Temtatie des geloofs

Bijloo, Sara hadde dien bal niet quaet:443

[p. 107]

al is sij out, sij denckt noch om thoore.444

445

Ick geve haer gelijck.445

Twijffel der beloften
 
Sij hevet wel voore,
 
want sulcken hoore soude ick oock misprijsen.446

Temtatie des geloofs
 
Tis verre tschoonste dat viercant te wijsen,447
 
bijsonder als sij conterfeijten de vrouwe.448
 
Want Abram mocht wederom gaen opt ouwe449
450
en Sara soude dick thaere dan missen,
 
- want sulcks doet die vrientschap splissen451
 
dick sonder gissen -, niet wetende hoe.452

Twijffel der beloften
 
O wacharmen, tkint compt qualijck toe,453
 
twelck nu moet veel verdriets verwerven,

Temtatie des geloofs
455

+en mogelijck van ongemack noch sterven,455
 
elendich bederven in swaer verdriet.456

Twijffel der beloften
 
Abrahams cuecken sal hun volgen niet.
 
Tvlesschen waeters en tbroot sal haest verteert sijn.458

[p. 108]

Temtatie des geloofs

Hoe salt hem vaeren?459

Twijffel der beloften
 
Als sij op eenen vreemden heert sijn,
460
alomme ontweert sijn, dan salmer claegen.460

Temtatie des geloofs

Dan salmer jancken461

Twijffel der beloften
 
en die oogen vaeghen.
 
Veel droever dagen sijnsij noch verwachtende,462

Temtatie des geloofs

troosteloos, sonder vrienden,463

Twijffel der beloften
 
den bedelaers slachtende,
 
droeffheijt verpachtende, avont en morgen.464

Temtatie des geloofs

465

Hier sliep sij gerust,465

Twijffel der beloften
 
en leeffden sonder sorgen.
 
Maer ick ducht, tsal nu anders int bedorven torden.466

[p. 109]

Temtatie des geloofs
 
Die saffte dagen sullen haer noch uuijtgecorven worden.467
 
Maer lijtse wadt armoede, tsal profijt sijn.468

Twijffel der beloften
 
Jae ja, de weeldighe dagen moeten gecastijt sijn:469
470
naet soet volcht tsuere, tis nu gebleecken.

Temtatie des geloofs
 
Sij souden anders van armoede niet weeten te spreecken.471
 
Nu salsij van gemack eerst weten.472

Twijffel der beloften
 
Dat hoerenkint heeft oock sijn cooren groen gegeten473
 
en twittebroot vuere als desulcke plegen.474

Temtatie des geloofs

475

Och, hoe wasse bedroeft,475

Twijffel der beloften
 
hoe wasse versleghen,
 
doense van Abraham moste scheijen!

Temtatie des geloofs

Haer schoonheijt, spreecken, haer traenen, haar schreijen en mocht niet baten.

[p. 110]

Twijffel der beloften

Tverdroot Abraham wel.

Temtatie des geloofs

Maer ten ginck hem niet ter haerten.478

Twijffel der beloften

+Dat docht mij oock.479

Temtatie des geloofs
 
Ende Isack sal de smerte
480
haest genesen, want tis hem een troost.480

Twijffel der beloften
 
Och, hoe soumen jancken, worde hij verroekeloost:481
 
Goods belofte waer niet weert een jacke.482

Temtatie des geloofs
 
Daer gaeve ick noch meer om dan een placke:483
 
dan mocht Temptatije des gelooffs singen,

Twijffel der beloften
485
en Twijffel der beloften oock vrolijck springen.
 
Door sulcks gehingen mochten wij verheven worden!486

[p. 111]

Temtatie des geloofs
 
Sorcht niet: daer sal noch wadt bedreven worden,487
 
want tkint sal noch crijgen eenighen stoot488
 
- al lachende worden die kinders niet groot -:489
490
sijn kiesen, sijn tanden en andere manieren.490
 
En comet ant cautgen, wij sullent voortstieren.491

Godt spreeckt
 
Want Ick nu Abraham, mijn dienaer gepresen,492
 
door IJsack hebbe belofte bewesen493
 
- want die nu in Mijn betrouwen, die sal Ickt niet laeten -,494
495
sijn blijtschap, weet Ick, is boven maeten.
 
Dus wil Ick nochtans sijn gelooff beproeven
 
ende hem in sijn eenigen soon bedroeven,497
 
bevelende hem met woorden crachtich beseven498
 
dat hij IJsack moet tot een brantoffer geven.
500
Hierdoor sal sijn stantvasticheijt blijcken,
 
want die gelovige sal nimmermeer wijcken.
 
Waer sijdij, Abraham?502

Abraham
 
Noijt diergelijcke! Hier ben ick, Heere!
 
Wadt is u gelieven?503503-507

[p. 112]

Godt
 
Gaet en spoet u seere
 
int lant van Moria. Neempt uwen Isack vercoren,504
505
die u van Sara is geboren;
 
offert hem Mij tot een brandoffer aldaer
 
op eenen berch dien Ick u sal wijsen claer.
 
Mijn woort wilt sonder meer terstont volbringen.

Abraham, op sijn knien
 
Och, van weenen can ick mij niet bedwinghen!509
510
O swaere mandaet, o lastich gebien!510
 
O wonderlijcke Godt, o wonderlijck gehingen,511
 
sal dit volstringen van mij geschien?512
 
O ogen, hoe suldij dit mogen aensien?
 
O herte, hoe suldijer u toe begeven?514
515
O doloreuse mensche, waer sal ick vlien?
 
Moet ick mijn kint selver nemen tleven?
 
Van meerder wonder was noijt geschreven!517
 
+Nochtans moet volbracht des Heeren vermanen.518
 
Ick stel mijn wil in des Heeren wil verheven,519
520
maer therte dat is vol druckx en d'ogen vol tranen!
 
Hoe sal ick mijn verstouten mogen tot deser daet521
 
en so onnoselijck van mijn soon weder scheijen,522
 
selffs destrueerende mijn eijgen saet,523
 
en dat, eijlaes, tot een brantoffer bereijen,524

[p. 113]

525
twelck vermenichvuldigen soude alle contreijen525
 
- so de Heere heeft gesproocken waerachtich -
 
en sijn saet als tsant des meers verbreijen.527
 
O Heere, weest u belofte gedachtich.
 
Ick weet: Ghij sijt duijsent mael meer machtich.
530
Al moet ick mijn saet nu selve uuijtplanen,530
 
ick betrouwe mijn noch op u woorden crachtich;531
 
maer tharte is vol druckx en d'ogen vol tranen!
 
Ist wonderlijck, wordt het harte bedroeft?533
 
Ist wonder, al moet ick mijn ogen vagen?534
535
Wat vader heeft oijt sulcken wee geproeft535
 
als ick nu sal, o druckich gewagen?536
 
Den geest is bereijt, maer rvleijs heeft mishagen!537
 
O vaderlijcke harte, wadt moet ghij lijen!
 
Maer wadt ist van noden dit deerlijck claegen!
540
Ick moet mij in Gods wille verblijen
 
die doch geschien moet tot allen tijen541-542
 
in hemel, in aerde ende in alle banen,542
 
al ist dat reden en natuer te samen strijen:543
 
tharte is vol druckx en d'ogen vol tranen.

Prince
545
O princelijcke Godt, die mijn hebt verleent545
 
desen soon, - dies danck ick U menichvuldich -

[p. 114]

 
al ist dat harte bedroeft is en d'oge weent,547
 
ick sal hem vrijmoedich, so ick ben schuldich,548
 
weder offeren met harten geduldich,549
550
hoewel mijn natuer schijnt te rebelleren.
 
Want goetwillich, bereijt en tuwaerts gehuldich551
 
moeten wij altijt sijn, o Heer der Heeren.
 
Uwen heijlighen naem moeten wij altijt eeren,
 
en u bevel obedieren sonder wanen.554
555
Dus wil ick mijn voegen na u begeeren,
 
al blijft mijn hart vol druckx en d'ogen vol tranen!

Pausa

Twijffel der beloften
 
Hach, hach, hach, haij! Nu roer ick mijn granen,557
 
nu moet ick lachen dat ick splijt!558
 
Ick en weet van blijtschap wadt beginnen!

Temtatie des geloofs

560

+En ick van blijtschap mijn ogen niet uuijtcrijt!

Twijffel der beloften

Ha, ha, nu lach ick dat ick splijt!

Temtatie des geloofs
 
Ick peijnse: Godt doet dat tot spijt,562
 
want Abraham moet noch int leste ontsinnen.563

[p. 115]

Twijffel der beloften
 
Hach, hach, nu lach ick dat ick splijt!
565
Ick en weet van blijtschap wadt beginnen.

Temtatie des geloofs
 
En mijn rouwe gaet niet ten diepsten binnen,
 
want in smenschen qualijck vaeren ben ick tevreen.567

Twijffel der beloften
 
Ick hoor wel, ghij hebter Godt al om gebeen.
 
Ten viel hondert jaer noijt bedt inden clinck.569

Temtatie des geloofs

570

Noijt sulcken dinck!570

Twijffel der beloften
 
Noijt beter vinck
 
dan nu voor ons, al siende blint!571
 
Tis vlack int seijl.572

Temtatie des geloofs
 
Heel voor den wint!
 
Tgeluck is ontrent, noijt bet te passe!573

Twijffel der beloften

Al lachende comen wij binnen de casse!574

[p. 116]

Temtatie des geloofs

575

Temptatij des gelooffs sal haest verheven sijn!575

Twijffel der beloften
 
Ick, Twijffel der beloften, moet hem oock beneven sijn!576
 
Sorcht niet, nichte, dat ick lang beijen sal.577

Temtatie des geloofs
 
Ick en weet niet hoe Sara scheijen sal
 
van Isack, haeren zoon; wilt dies merck slaen.579

Twijffel der beloften
580
Tsalder noch wonderlijck te werck gaen,
 
want Sara salt bevel noch wederleggen.581

Temtatie des geloofs
 
Maer mischien salt Abraham haer niet seggen,
 
ist dat hij op Gods bevel wilt letten.583

Twijffel der beloften
 
Hij sal Goods bevel besijen setten:584
585
hoe sou een vader sijn kint ter doot bringen?

Temtatie des geloofs
 
En doet hijt, tgelove sal hem zeer groot dwingen.586
 
Maer daer moeten wij tegen sijn, sonder cesseren!587

[p. 117]

Twijffel der beloften

Ick sal hem so vertwijffelen,588

Temtatie des geloofs
 
en ick hem so tempteeren,
 
dat hij sonder ontbeeren Goods hieten staecken sal.589

Twijffel der beloften
590

+Ick sal hem so vertwijffelen, dat hij versaecken sal
 
sijn gelove - noijt beter dinck! - en fondament!

Temtatie des geloofs
 
So waer tspidt geheel in dasschen gewent592
 
als IJsack doot waer, dat sullen wij hem ingeven.

Twijffel der beloften
 
En IJsmael, die is oock verdreven.
595
Door wien sou dan tsaet vermenichvuldigen?595

Temtatie des geloofs
 
Dat en can hij niet ontschuldigen.596
 
Een taelman can dat niet beter beleggen!597

Twijffel der beloften
 
Nu, wij willen daer niet meer aff seggen,
 
maer laet ons vernemen hoet met hem gestelt is.599

[p. 118]

Temtatie des geloofs
600
Ick weet dat hij al deerlijck gequelt is,
 
want sulck sop en heeft hij noijt geproeft.601

Abraham compt uuijt met gereetschap om hout te cloven.
 
Desulcke schijnt vroolijck, maer is nochtans bedroeft,602
 
emmers die allenen sijnnen last moet draegen.603
 
Och, twee wonden in een sijn harde slaegen!
605
Ismaels scheijden was mijn een smarte,605
 
maer Isack doorwont geheel mijn harte,
 
en tswaerste dat mij meest quelen doet,607
 
is dat ick voor Sara deese saeck heelen moet.608
 
Mijn mont die lacht in haer presentie,
610
omdatse niet mercken sal de intentie,610
 
want quade tijdinge compt altijt te vroech.
 
Hier is, siet, hout en gereetschap genoch612
 
om te bereijen dees offerhande puer.
 
Dus wil ick mij stellen ten labuer.614
615
Wat baet ist dat ick truer en wringe mijn handen,
 
tharte benauwende in druckighe banden?
 
Tmoet doch geschien na Gods ordinantie van boven.617

Temptatie des geloofs op enen hoeck, Twijfel op den anderen hoeck vande stellagie.
 
Helpt, duijvel, hij is alree aent cloven!

[p. 119]

Twijffel der beloften

Longeren, hij sal int werck verwortelen!619

Temtatie des geloofs

620

Daer moet ick bij sijn,620

Twijffel der beloften
 
en ick tegen sportelen,
 
want verlies ick de cans, dat spel is uijt!

Temtatie des geloofs
 
+Tsa, rasch uuijt den muijt!622
 
En roert u snuijt, hij mocht ons ontgaen!623

Twijffel der beloften
 
Salighe man, soudij sulcken werck bestaen,624
625
hoe menigen traen, soudijer noch om weenen!

Temtatie des geloofs
 
Ghij sout u en al u geslacht verclenen.626
 
Het waer u een eeuwich verwijt!627

Abraham

O Godt, ist niet u bevel?628

[p. 120]

Temtatie des geloofs
 
Acht dies niet een mijt!
 
Hij heeft u belooft met vaste woorden629
630
u saet oost, west, zuijen en noorden630
 
te vermenichvuldigen, en dit gebodt631
 
luijt heel contrarij; ten is geen slodt.632
 
Door wien sou doch u saet vermeren?

Twijffel der beloften
 
En ick heb Ismael oock sien passeren.634
635
Hij en sal niet wederkeeren nae mijn vermeten.635

Abraham
 
O Godt, wie kent u verborgen secreten!636
 
U voorsinnighe wijsheijt is niet om gronderen.637
 
Daertoe moet ick mijn hoope keeren:
 
al berooffdij mijn nu van mijnen zade,
640
Ghij sijt noch machtich, vroech en spade640
 
ditselve zaet - ick twijffel daer niet aen -
 
weder te verwecken.642

Temtatie des geloofs
 
Jae, pijnt u sulcks te verstaen!
 
Gelooft ghij, dat ick u coop een claeter?643

[p. 121]

Godt salt Hem wel wachten!644

Twijffel der beloften
 
Behout uwen snater!
645
Godt heeft ander werck telcken termijn645
 
dan met u en uwen soon gequelt te sijn!
 
U en speelt niet dan fantasije int hoot!647

Temtatie des geloofs
 
Ick breng mijn kint niet so licht ter doot
 
sonder cause oft actie, niet wetende hoe.649

Twijffel der beloften
650
Ten gaeter voorwaer so licht niet toe.
 
Ick sal mij wel wachten van sulcken verdriet.651

Temtatie des geloofs
 
Ick had veel liever dat het Godt een ander hiet,652
 
eer ick mij so soude laten verdoven.653

Twijffel der beloften
 
Ja, sij varen selden wel die licht geloven654
655
en op ander stellen haer betrouwen.

Temtatie des geloofs
 
+Godt can emmer sijn beloften niet houwen,656
 
want is Isack doot, so ist al gedaen.

[p. 122]

Abraham
 
O Godt, wilt mijn in staden staen!658
 
Ontfermt mijn elende in droeven schijnne!659
660
Ick moet immers volbringen u godlijck vermaen.660
 
Wadt wil ick mijn beraen, o Godtheijt divijnne?661
 
Ghij moocht mijn genesen van druck en pijnne,
 
mijn medecijne niet om versoeten.663
 
Dus wil ick volbringen uwe doctrijne.664
665
Mijn commer ten fijne moechdij nu boeten.665
 
U woort wij moeten bekennen waerachtich.666

Temtatie des geloofs
 
Eij, so en is Godt immers niet wel machtich667
 
dat Hij u belooft heeft, eij, arme welpen,668

Twijffel der beloften
 
nu ghij Isack gaet vande werrelt helpen;
670
certeijn, Hij heeft u in dit stuck gelogen.670

Abraham

Heer, Ghij sijt waerachtich.671

Twijffel der beloften
 
Bij veel betrouwen worter menich bedrogen,
 
en so suldij oock vaeren, sorch ick, int leste.672

[p. 123]

Temtatie des geloofs

Spaert doch uwen soon!

Twijffel der beloften
 
Dat dunckt mijn tbeste;
 
so mach u geslacht ten eijnde vermeren.674

Temtatie des geloofs
 
+Holla, mijn dunckt hij gaet hem thuijswaert keren.
 
Thout is gereet, hij wilder nu aen.676

Twijffel der beloften
 
Bijlo, wij mosten hem gadeslaen,
 
want soot valt, ten mach niet qualijck tieren.678

Temtatie des gelooft
 
Hij wordt noch versuft door ons bestieren.679
680
Als twerck volbracht is, dan salt eerst lucken.680

Twijffel der beloften
 
Non forts, waer IJsack slechs aen twe stucken,681
 
dan sullen wij eerst onse conste baeren!682

Abraham
 
+Met blijden gelate wil ick gaen verclaren683
 
Sara, mijn huijsvrou, de waerde persoon,

[p. 124]

685
hoe ick den Heere wil, so ick ben gewoon,
 
een offerhande doen met vierijgen gebeden.
 
O Sara, wie sal u doch stellen te vreden687
 
als ick IJsack, die met mijn moet reijsen,
 
sal achterlaeten? Och, dit overpeijsen689
690
vernieuwt mijn druck, en tharte grieff heeft:690
 
+want een mensche scheijt node van dat hij lieff heeft.

+Abraham compt uut met Isack, met twe cnapen en eenen esel, ende Sara volcht ende seijt:

Sara
 
Och, Abraham, ghij maeckt mijn herte onblij.
 
Het dunckt mij te wesen sotternij
 
dat ghij met desen kinde, noch jonck van daegen,
695
so verre wilt reijsen. Tmoet mijn mishaegen,
 
want hij is te teer, dees jonge jeucht.696

Abraham
 
Neen, Sara, men moet de kinderen tot deucht
 
in haer jonckheijt leren
 
haeren Schepper te kennen, te beminnen, te eeren,
700
om deucht te vermeren, dus laet doch u greijen.700
 
Ick sal hem inde wille des Heeren leijen.
 
Geen van ons beijen sal niemant hinderen,702
 
hoop ick aen Godt.703

Sara
 
Mijn vreucht moet minderen
 
als ick sijn presentie sal moeten derven.

[p. 125]

705
Want misquaem hem ijet, ick sout moeten besterven.705
 
Mijn opsien, mijn vreucht onder tfirmament,706
 
hoe lange suldij wech sijn?707

Abraham
 
Ses dagen ontrent.
 
Tis den Heere bekent, die ons convoijeren sal.708

Sara
 
Nu, wilt u toch spoen sonder cesseren al,709
710
want nae u compste sal ick nacht en dach haecken,
 
sorgende voor ongeval dat u mach naecken,711
 
want den reijsenden crijcht dick tegenspoet.

Abraham
 
Blijft toch gerust, Sara, want de Heer is goet.713
 
Hij sal ons beschermen voor ongeval.

Sara

715

Och, dese reijse beswaert mijn hart en mijn moet!715

Isack

Blijft doch gerust, moeder, want de Heere is goet.

Sara
 
Ick moet u omhelsen, och, mijn soone soet,
 
want u absentie mijn doen treuren sal.

[p. 126]

Abraham
 
Blijft doch gerust, Sara, want de Heere is goet!
720
Hij sal ons beschermen voor ongeval.
 
Nu, laet ons gaen reijsen over berch ende dal
 
ter plaetse daer Godt wil aengebeden sijn.722
 
O Sara, hoe qualijck soudij tevreden sijn,723
 
wist ghij dat uwen soon IJsack gepresen
725
selve den brantoffer sal moeten wesen!
 
Mijn begint te vresen en mijn druck te vermeren!726.
 
Hoe sal ick mij verstouten nae huijs te keeren,
 
achterlaetende de liefste die Sara bemindt?

Pausa.

+Temptatie op deenen hoeck ende Twijfel op een anderen hoeck.
 
Jae, jae, dats nu wel ten tijden versint!729
730
Ick geeff van u wellecomst gheen drie mijten.730

Twijffel der beloften
 
Dan suldij eerst in eenen sueren appel bijten731
 
en snottighe tranen crijten, een elle lanck.732

Temtatie des geloofs

Hoe sal Sara singhen733

Twijffel der beloften
 
een hellen sanck
 
int vertellen, cranck als versouten suijvel!734

[p. 127]

735

Hoe salse baeren735

Temtatie des geloofs
 
als eenen verwaten duijvel,
 
want een gestoort wijff is - hoor hoe ickt schatte -736
 
gelijck een rasende, verwoede catte.737
 
Hoe dick sal hijt noch moeten ongecaut eeten,738

Twijffel der beloften
 
en eeuwichlijck metten sout eeten,739
740
want vrouwen sijn ongeschickt om swijgen.740

Temtatie des geloofs
 
Nemmermeer en sal hij paijs gecrijgen,
 
want de doot van IJsack sal haer seer beswaeren.742

Twijffel der beloften

Hoe salse snorpen!743

Temtatie des geloofs
 
Hoe salse gebaeren!
 
Een mach vervaeren die daer compt ontrent.744

Twijffel der beloften

745

‘O, mijn lieve IJsack!

[p. 128]

Temtatie des geloofs
 
Eijlacij, mijn lieve kint,
 
hebdij so onnoselijck gelaten u leven?746

Twijffel der beloften

Is dit de belofte

Temtatie des geloofs

die ons was gegeven?

Twijffel der beloften

Heb ick hierom een soon in mijn ouderdom gebaert,

Temtatie des geloofs
 
om dus te scheijen eer hij was voljaert?’749
750
Dit blijft ongespaert eeuwelijck haer clachte.750

Twijffel der beloften
 
+En selver sal hij leven als den onsachte,751
 
bij dagen, bij nachte met druck en verdriet.

Temtatie des geloofs
 
Noch seg ick: de belofte compt tot niet.
 
Ons en was geschiet noijt beter avontuer.754

Twijffel der beloften
755

+Holla, roept niet luijde, hij gaet hierveur!755
 
Twaer noot dat wij ons elckx quansuijs veijsden.756

[p. 129]

Temtatie des geloofs
 
Tis huijden den derden dach dat hij van huijs reijsde.757
 
Ick hoope tsalder nu gedijen saen.758

Twijffel der beloften
 
Tsa, laet ons een weijnich besijen staen,
760
so mogen wij mercken dit wonderlijck feijt.760

Abraham
 
Hoe naerder de plaetse, hoe meerder droeffheijt!
 
Och, ick heb den berch van verre gekeecken.762
 
Dus de tranen over mijn wangen leecken763
 
als vloeijende beecken, o bitterheijt swaer!

Abraham neempt thout vanden eesel en gevet Isack op den hals, ende Abraham draecht tmes met tvier, ende spreeckt:
765
Ontbeijt, mijn cnapen, blijft ghij daer!765-767765
 
Ick ende mijn soon sullender gaen alleen
 
om te aenbeden den Heere reijn.767
 
Dan sullen wij gemeijn weder tot u comen.768
 
Dus wacht met patientie sonder schromen.

Pausa

Dene knecht
770
Beijt, best soeck ick een plaetse tot mijnder vromen,770
 
en neme een sluijmken hier achter dit haechgen!771

[p. 130]

Dander knecht

Wie sal tbeest bewaeren?772

Dene knecht
 
Bijloo, ghij maechgen,
 
het hoort u toe, want ick ben doutste.773

Dander knecht
 
En ick de jongste, maer wel de stoutste!774
775
Slaept off en wilt, ick gheeff u een teecken.775

Dene knecht
 
Nu, om vrede te houden, ginder staen groote eecken;776
 
bindt hem daeraen, so mogen wij wadt dromen.

Dander knecht
 
Daer sal ickt aen ghaen thomen,778
 
want Abrahams gebedt is gemenlijck lanck:779
780
hij heeft veel noten in sijnen sanck.780

Isack

Hoort toch, Abraham, mijn lieve vaere!781-790

Abraham

Isack, mijn soon, wadt wilt ghij openbaeren?782

[p. 131]

Isack
 
Een wonderlijcke zaeck wilt mijn verclaeren.783
 
Ghij hebt vier ende mes - hoort wadt ick gewaege -,
785
en ick het hout op mijn schouderen draege,
 
maer ick verneem hier nergens omtrint786
 
+datmen tot den brantoffer is gewent787
 
te offeren nae doude zeden!

Abraham
 
Gaet voort, mijn soon, en weest tevreden.789
790
Verstaet wel mijn reden, hoort wat ick mien:790
 
sorcht voor geen offrande, Godt salt versien.791
 
Tsal so geschien, tverstant weest smaeckende.792
 
O Isack, Isack, wadt is u naeckende!793
 
Wij sijn ontrent den berch, so ick beschouwe.794
795
O Moria, o Moria, o wreede landouwe,795
 
o ongenadighe plaetse, o wreede contreijen,
 
sal ick op u van mijn kint moeten scheijen?
 
Och, ick mach wel schreijen, tis meer dan tijt!
 
Mijn soone, dat is de plaetse daer Godt gebenendijt799-800
800
wil gelooft sijn met ootmoedighe offerhande.800
 
Dus sal ick hier na mijnen verstande801
 
+een altaer gaen maecken, Gode ter eeren.
 
Mijn sone, dit is den wille des Heeren,
 
dat Hij u tot dese offerhande heeft uuijtvercoren.

Abraham neempt sijn soon ende oncleet hem en bint hem en leijt hem op den altaer.

[p. 132]

Isack spreeckt

805

O mijn lieve vader, ben ick hiertoe geboren?

Mijn ogen versmoren van tranen nadt nu.806

Twijfel, op deen eynde met thooft buijten de gardijnen, Temptatie, op dander hoeck, oock also.

Siet uuijt, Temptatij!807

Temtatie des geloofs
 
Tis al fijat nu!
 
Wacharmen IJsack, hoe laet ghij u seggen!808

Twijffel der beloften
 
Siet, siet, nu sal hij hem op den altaer leggen.
810
O Isack, Isack!

Temtatie des geloofs

Eij eij, daer compt den slach!

Twijffel der beloften
 
Hij sal hem eer vernemen dan den dach!811
 
Noijt mensche en sach noijt stilder gevecht!812

Den engel met sijn hant uuijt het gardijn, en hout het swaert, seggende:
 
Abraham, steeckt u hant niet aen uwen knecht813-818813
 
om hem te dooden, aenhoort mijn wel.814

[p. 133]

815
Godt weet dat ghij vreest sijn bevel815
 
ende is u gehoorsaemheijt me bekinnende,816
 
midts dat ghij uwen soon, die ghij sijt beminnende,817
 
om sijnent wille niet en hebt gespaert.818

Abraham knielende
 

+O onbegrijpelijcke Godt, die U openbaert!
820
mij, ellendige; hoe sal ick U ten vollen loven
 
mij bewijsende uwen goedertieren aert?821
 
O onbegrijpelijcke Godt, die U openbaert!
 
O salighe bootschap, in mij verclaert823
 
vanden alderhoochsten tot mij, arme, verschoven.824
825
O onbegrijpelijcke Godt, die U openbaert!
 
mij, ellendighe; hoe sal ick mij ten vollen loven:826
 
alle swaericheijt ben ick nu te boven!827
 
Mijn beminde soon, wilt prijsen nu828
 
ende laet ons inden Heer verjolijsen nu,829
830
sijn goetheijt prijsen nu met vierige gebeden.

Isack
 
Mijn vader, ick wil altijt al mijn leden831
 
tot Goods loff besteden sonder respijt.832

Abraham
 
Siet, soon, wadt Godt gebenendijt
 
ons nu verthoont: meer wonders noijt ogen aensagen!

[p. 134]

835
Hier hangt een bock, verwart inde hagen835
 
aen sijn hoornen, des wij wel mogen verblijt sijn,836
 
want dit sal dofferhande op desen tijt sijn,
 
en voor u den doot sterven; dus hem aenvaert, siet,838
 
en gheeft hem mij, dat ick hem met mijn swaert, siet,839
840
mach dooden, ende offeren den Heer der Heeren.

Isack neempt den bock
 
Neempt, vader, en doet na u begeeren
 
om Gods eer te vermeren. Wilt beginnen snel,
 
en laet ons Godt loven met bliden sinnen wel.

Abraham nempt den bock ende doot hem, leggende op den altaer, knielende, ende seijt:
 
O Godt uuijtgelesen, int hoochste gepresen,844
845
gebenendijt midts desen, die mijn druck hebt genesen,
 
wie en sou niet vresen uwe groote cracht,846
 
die meeste van macht?847

Isack
 
U goetheijt overvloedich, die mij is behoedich,848
 
blijckt nu seer spoedich; dies wij ootmoedich849
850
dees offerhandt bloedich als die welbedachten850
 
offeren sonder clachten.851

Abraham

Wie sou van u wijcken off door svijants practijcken852

[p. 135]

 
U mogen beswijcken, want u Trou laet Ghij blijcken853
 
aen arm en rijcken; dit sien wij waerachtich,
855
o Heer almachtich.

Den engel
 
Abraham, hoort andermael Goods woorden crachtich!
 
Weest niet meer clachtich, wilt vreucht orboren.857
 
Godt seijt: ‘Ick heb in mijn gramschap gesworen:858-873
 
omdat ghij sonder verstoren off eenich geschil859
860
dit hebt gedaen, en om mijnnen wil
 
+u enigen soon, Isack, niet hebt gespaert,
 
so sal Ick u gebenendijen - twerdt u verclaert -,862
 
en u maecken vermaert aen allen sijen.
 
U zaet sal ick vermeren tot allen tijen
865
als de sterren des hemels - tsij u geseijt -
 
en als tsant aen de zee. Dus wilt u verblijen866
 
en hooren wadt u noch sal worden verbreijt:867
 
u zaet sal besitten met goedt bescheijt868
 
die poorten van u vijanden, sonder falen,869
870
ende in uwen saet - hoort nae mijn verhaelen -870
 
sullen gebenendijt worden en groot van faem871
 
alle geslachten der aerden met soeter taelen,872
 
omdat ghij mijn stemme geweest hebt gehoorsaem.

Abraham rijst op met verwonderinge

Wonderlijck sijn u wercken en heijlich is uwen naem,874

[p. 136]

875
o Godt, en verborgen sijn al u secreten!875
 
Wie sou U mogen volprijsen met woorden bequaem,876
 
off wie sou u loff terecht mogen uuijtmeten,877
 
off wie sou tegen U staen - laet mij dat weeten -,878
 
als Ghij u macht thoont en den mensch wilt crencken?
880
Daerom, mijn soon, wilt al u dagen gedencken
 
dit goddelijck werck, aen u gebleecken.881
 
Laet u niet bedriegen door tsvijants wencken,882
 
noch niet verleijden door duijvels listege treecken.883

Isack
 
Ick hoop hierin nemmermeer te sijn in gebreecken,
885
maer Gods loff uuijtspreecken dach ende nacht885
 
naer mijn vermogen, off Hij mocht op mijn wreecken886
 
sijn goetheijt, die Hij aen mij heeft gewracht,
 
en sijn beloften, die Hij heeft volbracht
 
aen mij, arme dracht, nu sonderlinge.889

Abraham
890
Nu, het is tijt dat wij ons haesten geringen890
 
na huijs te reijsen, om alle dees dingen
 
u moeder te vertellen, die als den bangen leeft,892
 
want ick weet dat sij nae ons groot verlangen heeft.

Temtatie des geloofs

Hoe geneucht u dar?894

[p. 137]

Twijffel der beloften
 
Hoe clincket in u oore?
895
Van pijne mij tharte uuijt den lijve scheurt.

Temtatie des geloofs

Eij, povere prat!896

Twijffel der beloften

Eij, arme sloore!

Temtatie des geloofs

Hoe geneucht u dat?

Twijffel der beloften

Hoe clinckt u dat in u oore?

Temtatie des geloofs

+Solang so meer ick mij op u verstoore.898

Twijffel der beloften

Noijt was ons meerder spijt gebeurt!899

Temtatie des geloofs

900

Hoe geneucht u dat?

Twijffel der beloften
 
Hoe clinckt dat in u oore?
 
Van pijne mijn thart in stucken scheurt!

[p. 138]

Temtatie des geloofs

Ist nu niet wel gelapt?902

Twijffel der beloften
 
Ist nu niet wel geleurt?
 
Ramp heb den boom en oock het zaet!903

Temtatie des geloofs

Mij dunckt ick ontsinne!904

Twijffel der beloften
 
En ick ben desperaet!
905
Mach men ons aldus opt ijs leijen?905

Temtatie des geloofs

Tmach ons wel verdrieten!906

Twijffel der beloften
 
Dat wij sonder prijs scheijen
 
en inde rijs weijen, twort ons verweten!907

Temtatie des geloofs
 
Och, hoe salmen ons nu die rebben meten908
 
dat wij hebben versleten onsen tijt voor niet!909

[p. 139]

Twijffel der beloften
910
Wie macht nu keeren, tis al geschiet.910
 
Al sou hem den moort steecken, den ouden grijser!911

Temtatie des geloofs
 
Ten baet gheen vloecken, uwe trompet slaet ijser.912
 
Dus steeckt uwen bijser, ghij hebt cleijne macht.913

Twijffel der beloften
 
Sijn sterck gelooff verwon onse cracht.
915
Bij daege, bij nacht noijt dies gelijcken!

Temtatie des geloofs
 
Want alle onse list en groote practijcken916
 
en heeft ons niet mogen helpen.
 
Noijt dus versuft!918

Twijffel der beloften
 
Wee mij, arme welpen:
 
ick weet niet off ick voor oft affter leve919
920
door dit bestieren!920

Temtatie des geloofs
 
En ick staen en beve
 
van gramschap, noijt dus onstelt.921

[p. 140]

Twijffel der beloften

Ja, al ons hoope

Temtatie des geloofs
 
is heel gevelt,
 
ons schiet gewelt: ten baet snorcken noch kijven.923

Twijffel der beloften
 
Wadt gaen wij maecken, wadt sullen wij bedrijven?
925
Wij staen te comen in eenen soberen, poveren staet.925

Temtatie des geloofs
 
+Tsa, grijpt een moet, ick weet ons raet.926
 
Men moet met schande off met schade leeren.927
 
Dus laet ons uuijt den landen keeren,928
 
want meerder gelooff was noijt ghebleecken.

Twijffel der beloften

930

Dat dunckt mij best.930

Temtatie des geloofs
 
Ick weet noch treecken
 
die de menigen met smeecken noch bringt in smarten931.

Twijffel der beloften
 
Ick, Twijffel der belofften, varriabel van harten,932
 
ick sal u bijblijven gelijck een clisse.933

[p. 141]

Temtatie des geloofs
 
Tsa, vertreckt, ghij hebt een misse,934
935
ghij meucht gaen elders bedrijven u cuere.935
 
Ick sal de werrelt oock so berueren,936
 
geestelijck en waerlijck subtijlijck betraepen.937
 
Die thuijs verloren heeft, moet spijckers raepen.938

Pausa.

Abraham
 
Die den Heere vreest, wie sal hem crencken?939
940
Mijn soone, wilt alle dagen gedencken
 
dit goddlijck werck, aen u gebleecken.941

Isack
 
Hoe sou mijn tonghe ten vollen uuijtspreecken
 
sijn loff, Die alleen moet sijn gepresen,943
 
Die mijn vader heeft vant verdriet genesen
945
en mijn jonge weesen vander doot gespaert noch?945

Hier toontmen een bock, verwert in de haegen. Abraham spreeckt:
 
Siet wadt Godt hier openbaert noch946-950
 
Dusdanighe misterie noijt ogen en saegen.
 
Hier hanght een bock, verwert inde haegen
 
aen sijn hoornen. Dies mijn thart verblijt.949
950
Dit sal de offerhande sijn op desen tijt,
 
en voor u den doot sterven onsachtich.951

[p. 142]

Den engel
 
Abraham, hoort andermael Goods woorden crachtich!952-964
 
Godt heeft bij Hemselven geswooren:
 
Nu ghij uwen eenigen soon gebooren954
955
niet gespaert hebt, so sal Hij u gebenendijen
 
ende u zaet vermeren aen allen zijen
 
als de sterren des hemels - tsij u geseijt -
 
en ghelijck dat sant dat aen den oever leijt.
 
U saet sal besitten alle landen
960
ende die poorten van haeren vijanden,
 
en door uwen zaet, hooge van waerden,
 
sal gebenendijt worden al dat volck der aerden.
 
Omdat ghij nu sonder faelen963
 
mijn stemme gehoort hebt, so sal ick verhaelen964
965
de misterie van desen bock - hoort wel tbediet -,965
 

+inden doren verwert, so ghij hier siet.966
 
Hij beteijckent de menscheijt Christij saechtmoedich,967
 
Die naemaels sou hangen aenden cruijce bloedich968
 
met de dooren, wreet van aerde,969
970
der goddloosen, die als de onvervaerde970
 
sijn goddlijck woort sullen wederstaen.
 
Die hoornen beteijckenen - hoort mijn vermaen -972
 
die cracht sijns woorts waerachtich en bloot;973
 
want so den bock met sijn hoornen stoot,
975
so sal een waerachtich predicant tallen stonden975
 
niemant vreesen door swerrelts vermonden,976

[p. 143]

 
stooten en straffen de wijse deser werrelt.977
 
Door desen hoornen sal blijven verkerlt978
 
die valsche Pharazeeusche generatie,979
980
die Christum, den bock, telcken spatie980
 
vervolgen sullen met loosse practijcken.981
 
Maer die Christum beminnen, sullen niet wijcken
 
vanden bock, maer sijn stooten goetwillich verdragen.

Abraham
 
O wonderlijcke Godt, wat hoor ick gewaegen?
985
Sijn dit u groote, verborgen secreten?985

Den engel
 
En gelijck ghij den bock naer u vermeten986
 
hier verwert siet in de doornen hangen,
 
die ghij sult offeren midts sdoots verstrangen,988
 
so sal Christus oock worden gevangen claer
990
van den Sijnen openbaer.

Abraham
 
O Godt, sal dit noch worden waer?
 
Gheen menschen verstant mach dit gronderen!992
 
Hoe! en soude ick dan mijnen soon niet presenteren993
 
als Ghijselve den doot noch sult moeten besueren!994

Den engel
995
Ghelooft, Abraham, dit sal al gebueren;995
 
en gelijck ghij IJsack, uwen soon, hebt gebracht

[p. 144]

 
tot in sijn doot, en was oock doot geacht
 
van u ende van hemselven mede,
 
so sal Christus oock door sijn goethede999
1000
totter doot gebracht worden voor allen menschen,
 
daer alle u zaet nae sal wenschen,
 
want sijn doot sal u dat leven bringen,1002
 
tserpent vertreden, den vijant bedwinghen.1003
 
Dit sal Godt ghehingen om smenschen verschonen.1004
1005
Slaet op, ick sal u toonen1005
 
fijguerlijck daer ick u aff hebbe verhaelt.1006

Hier thoontmen een aent cruijs
 
Siet, aldus sal die schuit worden betaelt
 
door de Missiam, mijn gesalffden en soone gepresen,1008
 
die toffer voor de sonden der werrelt sal wesen.1009

Abraham
1010

+O Godt uuijtgelesen, int hoochste gepresen,1010-1013
 
gebenendijt midts desen, die ons wil genesen,
 
wie soude U niet vresen, uwe groote cracht,
 
die meeste van macht.

Isack
 
Dies sijdij gebenendijt dach ende nacht
1015
van elck geslacht in hemel en aerden,

Abraham
 
Die mij u belofte hebt ingebracht.1016
 
Dies sijdij gebenendijt dach ende nacht.

[p. 145]

Isack
 
Loff, eeuwighe Godt, alderhoochste geacht
 
van elck geslacht in hemel en aerde.
1020
Hiermede uwen oorloff.1020

Abraham
 
Die const begaerden:
 
dit is tslodt ons spels, gestelt opt ronste.1021

Den engel
 
Al isset simpel en cleijn van conste,
 
aenmerckt ons jonste en willech besueren,1023
 
hoewel twerck is van cleijnen labueren1024
1025
tot deser uuren van ons bedreven.
 
Godc wil ons csaemen t'eeuwijge leven geven.1026

Het eijnde vant spel, lang 950. regulen. Volcht de conclusie vant spel.

Conclusie. Goet onderwijs eerst.
 
Wel, Lust om weeten, hoe stont u dat spel aen?

Lust om weten
 
Voorwaer dat was een lustich vermaen.1028
 
Mijn hert is sonder waen inden geest verheucht.

[p. 146]

Goet onderwijs
1030
Uuijt dese historie raepen wij geneucht,1030
 
die uuijt goeder deucht ons nu is geopenbaert.1031

Lust om weten
 
Wij mogen wel segghen dat Godt ons heeft bewaert,
 
en door gelooff verclaert des vijants listen.1033

Goet onderwijs
 
Twijffel en Temptatij, die loose arthisten,1034
1035
die hier weijnich op gisten, mosten wel swichten.1035

Lust om weten
 
Jae, twaeren twee quade neven en nichten;1036
 
hadden sij ijet connen uuijtrichten off brouwen,1037

Goet onderwijs
 
sij hadden Abraham gaern gebrocht int benouwen,
 
maer sijn sterck gelooff quam hem te baten.

Lust om weten
1040
Doe mosten die twee ruijmen de straeten1040
 
en Abraham verlaeten, want sij hadden geen troeff.1041

[p. 147]

Goet onderwijs
 
+Deen was een hoer en dander een boeff;
 
dan men moet de Heer nemen voor sijn sterckheijt.1043

Lust om weten
 
Nu heeft Godt sijn loff door Abraham verbreijt.
1045
Dies wij hem dancken van sijn goetheijt goedertieren.

Goet onderwijs
 
Op Hem moeten wij bouwen in alle manieren,
 
en eeuwichlijck metter harten dancken.1047

Lust om weten
 
Ick twijffele niet off als wijngaertrancken1048
 
heeft Hij ons, crancken, tot sijn erffdeel vercoren.

Goet onderwijs
1050
Nu, laet ons als Pellicaennisten niemant verstoren,1050
 
maer met behooren met eeren van hier wijcken.

Lust om weten
 
Tis recht, want ons Trou moet blijcken.1052
 
Des dancken wij gelijcken die hier sijn gecomen.

Goet onderwijs
 
Sijnder fauten gesien, wiltse u niet beromen,1054
1055
wiltse sonder schromen in dasschen begraven.1055

[p. 148]

Lust om weten
 
Denckt, tsijn goe paerden die uuijt haerselven draven,1056
 
want tgeschiet uuijt jonst tot consten fier.1057

Goet onderwijs
 
Wij dancken ons mebroeders, den soeten Negelentier,1058
 
die, goet van manier, altijt is in Lieft bloeijende.1059

Lust om weten
1060
En datse al blijven in Jeucht groeijende,1060
 
die van vert sijn gecomen, daer lieft is fondement.1061

Goet onderwijs

Tavent te seven uuren salmen spelen een esbatement,1062

alle borgers en vreemden tot een recreatie.1063

Hiermede bevolen Goods milde gratie.1064

Het spel met de prologe ende de conclusie is lang tsaemen 1150. regulen.

+: 49v

+: een spreeckende prologe: een niet-geacteerde proloog voorgedragen door anonieme personages; hier (per abuis?) in tegensrelling tot elders (Hummelen 1968, 1 OA 3, 5, 6, I OB 8, 1 OG 3) gebruikt voor het soort dat gewoonlijk juisr een spelende prolog(h)e wordt genoemd (vgl. 1 OB 5, 1 OA 2, fol. 9v.). Vgl. voor het passief van het tegenw. deelw. Stoett 1923, 183-184. een spel van sinnen: oorspr. een spel met ‘sin’, lering, in algemener zin ook: een allegorisch spel met ernstige inhoud, i.t.t. met name een klucht (vgl. Mak 1950, v-vi, en Mak 1959, 527).

1: al: allemaal

2: overal: van alle kanten; vergaert: bijeengekomen

3: den tijt ende tsaijsoen, De Vooys 1925, 168 deelt mee dat Abrahams offerhande op St.-Janskermis te Haarlem in 1590 werd opgevoerd (de feestdag van St. Jan is 24 juni). Zie boek R fol. 53v. van Trou moet blijcken: ‘Item inr selfde jaer 1590 op Sinr Jan mitsomer so heeft de camer gespeelt het spel van Abrahams Offerhande met de cluijr vande Vloijvanger’ (zie 1.2).

4: in het groen: in de vrije natuur; synoniem voor buijten.

5: gepaert is: een partner heeft gevonden. Vgl. voor een dergelijke natuurbeschrijving ook de proloog van Hummelen 1968, nr. 1 D 5.

6: Dit, Vgl. voor de verplaatsing van Dit uit de bijzin naar de hoofdzin Weijnen 1971, 78-79: recht: helemaal; tegen den vaert: tegen de normale gang van zaken in

7: recht: precies; -mer: men er

8: vreemt medecijn: onbekende geneesheer

9: fijn: helemaal

10: immers: in elk geval, stellig; wadt wonders: iets vreemds, jers wonderlijks

11: van desen: hiervan; die saeck: de oorzaak; verstaen: begrijpen

12: Ick ... pesen: WNT xii, 905 verklaart deze uitdrukking met ‘zich in alle omstandigheden kunnen redden’. Stoett 1968, 115-116 beschouwt haar als synoniem aan ‘verschillende pijlen op zijn boog hebben’ en geeft haar weer met ‘verschillende middelen hebben om ... zijn doel te bereiken’. Gezien de volgende dat-zin (r. 13) lijkt een betekenis ‘ik ben er heilig van overtuigd’ hier aannemelijker.

13: wadt anders, dan hetgeen in r. 7-9 werd genoemd (of moeten we dat lezen als dan ‘maar’?); plaen: duidelijk, onomwonden

14: sonder beraen: zonder verder nog na te denken, zonder aarzelen

15: verwachten: afwachten, wachten op; tbescheijt: de verklaring, de inlichting

17: den Heer der heerschaeren, Vgl. voor deze aanduiding van God verscheidene plaatsen in de Bijbel, b.v. Jes. 51:15, Jer. 10:16; 50:34

18: dusverde: zover (vgl. voor de positief verde, mogelijk ontstaan uit de comparatief verder, WNT xviii, 1887)

19: vergaeren: zie r. 2

21: exempel: voorbeeld, leerzaam verhaal; verclaeren: vertellen

22: twelck, t.w. het exempel uuijt den Bijbel, t.w. uit Gen. 17 e.v.

25: aen den dis: Vgl. r. 15

26-27: dan ... omdat, Waarschijnlijk een vervlechting van dan ick heb mij gehouwen hier omdat (maar ik ben hier gebleven omdat) en dan mij heeft hier gehouwen dat (maar mij heeft hier doen blijven het feit dat)

27: vergaert, zie r. 2

28: Des: Dientengevolge (verwijzend naar r.27); nieusgierich wadt: een beetje nieuwsgierig (gezien de plaatsing lijkt het onwaarschijnlijk dat wadt, eventueel verbonden met Des object zou zijn bij weten)

29: bid: vraag; met herten vierich: vurig

30: de saecke, vgl. r. 11

31: met goet bestier: zoals dat behoort (lett.: met goed gedrag); propijs: behoorlijk, of, als epith. ornans, fraai, edel

32: ben geheten: heet, heb de naam ... meegekregen

33: Verstaet: Luister (naar); dit advijs: deze mededeling (waarvan de inhoud in r. 34 volgt)

34: die saecken: alles; maecken bekint: doen weten

35: mijn wel versint: luister goed naar me; tverstant ... rijsen: kennis in u ontstaan (versta: dan zult u het aan de weet komen)

36: historij: verhaal van de lotgevallen; niet om volprijsen: dat niet hoog genoeg geprezen kan worden

37: uuijtmeten: (uitvoerig) vertellen

+: 50r

42: verwaeten. Gezien de oorspr. bet. van het woord (vervloekt) en de erop volgende bijzin waarschijnlijk pejoratief gebruikt, b.v.: door begeerte beheerst; deelen: uitdelen (vgl. r. 7)

43: met halven en heelen, t.w. kannen e.d.

44: gemeenlijk: gewoonlijk

45: nu ... comen, Accusativus cum infinitivo, waarbij de accusativus (het volck) is verzwegen: dat het volk nu hier komt; dat... reden: ik zag daar nauwelijks reden voor

46: geseten was: was gaan zitten, zat (vgl. r. 14)

47: op dit pas: nu

48: altsaemen: volledig, of: allemaal (waarmee naast Lust om weten ook het publiek aangeduid wordt); speelwijs: door middel van een spel

50: Ick ... audiencij: Ik maak me op om te luisteren

52: intentie: bedoeling

53-54: hoe ... belooft, Evenals alle de intentie (r. 52) object bij ontfouwen (r. 52)

54: houwen: nakomen

55: Zie Gen. 3:15; tsaet der vrouwen: de nakomelingen van de vrouw; vertreden: vertrappen

56: tbescheijt: de mededeling

57: teghen het serpent: regen de slang (aansluitend bij seijden, r.56)

57-58: Zie Gen. 3:1-6

58: kintse onnoselheijt: kinderlijke onschuld

59: int eerste: in den beginne; bereijt: ingeschapen (waarmee ... toegerust)

60: Zie Gen. 3:23; leijt: (ook) verdriet

61: staen: vertrouwen

61-63: Hebr. 11:17-19

62: waen: twijfel

63: sulckx: dit (t.w. de belofte uit r. 55); sou wesen: stellig zou gebeuren, zeker vervuld zou worden

64: genesen: gered

65: verderff: ondergang; claer: onomwonden

66: dat, t.w. wat in r. 53-63 en, samenvattend, in 64-65 is gezegd.

67: te weten: en wel; int lang: uitvoerig (aan de hand van de hele (vooral oudtestamentische) geschiedenis); was: werd

69: historije, vgl. r. 36

70: de: deed, liet

71: des: als gevolg waarvan

72: motijven: woorden; vervelen: onaangenaam zijn

73: heelen: verborgen houden

74: mededelen, t.w. aan u

75: voort: weg

76: ongestoort: ongehinderd, rustig; hoe ... werck: hoe verliep het er toen allemaal

77: gebodt: bevel

78: neempt ... merck: let hierop

79-80: Gen. 22:2

79: loven: lof, eer

+: 50v

80: vertoven: aarzelen; dies: waartoe, waarvoor (t.w. voor het opofferen)

81: int lant des gesichts, volgens de Vulgaattekst: terra visionis (Gen. 22:2); druck: smart

83: smerte. tot smart (was smerte: verdroot)

84: daer: waar toch; fier: krachtig

85: verflouwen: krachteloos worden (in zijn geloof); schier: bijna

87: sorge: gevaar; want: (ook) omdat; partijen: tegenstanders

89: omdat: opdat

90: leet: tot leed (opgevat als subst.); onuitstaanbaar (opgevat als adj.)

92: meenden. Het onderwerp (zij) is (onjuist) samengetrokken in haer (r. 90); betaelen: raken, treffen

93: op dat pas: toen; wangelooff: ongeloof

94: haer dat beromen: daar zeker van zijn

95: spel brouwen: list bedenken

96: die ... bouwen: meewerkend voorwerp

97: benouwen: benauwenis

98: besueren: verrichten

100: het slodt: de uitkomst, de afloop

101: alle saecken: met bettekking tot alles

102: gereetschap: toebereidselen

103: van: wat betreft; behoeffde: nodig was

104: als de bedroeffde: bedroefd, in droefheid (vgl. 2.3.3)

105: dat: omdat

106: hem veijsen: zijn ware bedoeling verbergen

107: gepeijnsen: plan, bedoeling

108: puerder: zuivere

111: dit verclaeren: deze toelichting, verduidelijking

113: tot elcken keer: in elk opzicht, ten volle

114: vol blaemen: vol verderf, rampspoed

115: die, het woord beest is oorspr. vrouwelijk (zie echter r. 772, 778)

+: 51r

116: naet betaemen: gelijk (hun) paste

117: daer: waar

118: minst en meest: geheel en al

120: is machtich: heeft macht (over)

121: Rom. 8:31; hinderen: kwaad doen

122: Mat. 3:9, Luk. 3:8

123: verclaert: gezegd

125: willich: uit vrije wil; opgegeven: overgegeven

127: bevrijt van sneven: behoed voor sterven; door: om wille van

128: Hebr. 13.5; begeeft: laat in de steek

129: nae dit exploot: op (vertaald bij wachten) en vanwege (vertaald bij boeten) deze uiteenzetting, verklaring (opgevat als verwijzing naar het nog volgende toneelspel; het lijkt ons onwaarschijnlijk dat exploot zou verwijzen naar de voorafgaande inleiding, waardoor nae een temporele betekenis zou kunnen krijgen)

130: mijnen lust boeten: mijn verlangen bevredigen, aan mijn trekken komen

131: om druckx versoeten: om wat u teneer drukt te veraangenamen

132: al... sijn: allen die dat (t.w. onze begroeting) verdienen

133: met blijden schijn: met blijdschap

134: op dit termijn: nu; ertoe gewent: het gewoon

136: Gen. 1:1

137: onsen stathouder, t.w. Maurits. Vgl. Hummelen 1968, 1 OG 4 (De vloyvanger, zie aant. r. 1026), 21v: ‘Goods mogende wijssheijt ... die wenschen wij ... dat sij alle vromen lantsheeren vroet in noot wil bijstandich sijn en van druck ontlaen, naemelijck onsen stadthouder, Graeff Mauritius, dat edel graen, welck is gesproten uijt thuijs van Nassouwen’; Hummelen 1968, 1 OA 5, 66r: ‘Maer eer wij beginnen wenschen sijn princelijck excelentij gtaeff Mautitz, onsen stadthouder gepresen, dat Goods engel moet bij hem wesen rot sijn assistencij’.

138: ongeschent: ongedeerd; in goet acoort: ongekrenkt

139: regenten: magistraten (i.c., gezien r. 140, die van het statenbestuur). Vgl. Hummelen 1968, 1 OG 4, 21v: ‘Desgelijckx allen edelen heeren en vrouwen, en al die in lands regering sijn geseten, als de heeren tlanrs staeten, jongen met den ouwen; desen wij ootmoedich onse groetenis doen weten’; vgl. Hummelen 1968, 1 OA 5, 66r: ‘Oock de staten des lants met goeder intentij wenschen wij voorsichticheijt te wesen bij haer’.

140: soot behoort: zoals passend is, of: volgens de regels; tgemeen lant: de staat

141: vriendelijck: in vriendschap; tot deser spacij: nu

142: baijlliou: baljuw

142-143: Vgl. Hummelen 1968, 1 OA 5, 66r: ‘en den regeerders van Haerlem vol reverencij wenschen wij te hebben Goods geest voorwaer. Als schout en baijlliou en oock eenpaer burgemeesters en scheepenen die hier regeren met de geheele vroetschap die wenschen (wij) seer claer Goods geest’; Hummelen 1968, 1 OA 3, 25v: ‘Goods mogende wijsheijt ... die wil onsen schout en baijlluw voor alle quaet bevrijen ... Wij wenschen oock veel ootmoedige salutatien burgemeesteren en schepenen vant Haerlemsche dal, opdat sij mogen affkeren alle turbatien van alle goede borgers groot en smal’. Ook in andere toneelwerken komen dergelijke begroetingen van voorname (groepen van) personen voor.

144: burgers en inwoonders: inwoners van deze stad, met en zonder burgerrechren; groot en smal: zonder uitzondering

145: meebroeders: collega's, kunstbroeders; Lieft boven al: devies van de jongere Haarlemse kamer, de Wijngaertrancken (zie 1.2)

146: vriendlijck = goedertieren: in vriendschap

147: In liefden getrou: devies van de zgn. Vlaamse kamer uit Haarlem, de Witte Angieren

147-148: de jonge ... hantieren: de jeugdige leerlingen die de (toneel)kunst beoefenen. Bedoeld worden de leerlingen van de Haarlemse Latijnse school en haar rector, Cornelius Schonaeus, die, afzonderlijk of bij dezelfde gelegenheden als de rederijkers, toneel opvoerden.

148: loijael: oprecht

149: lieffhebbers: geïnteresseerden. Ook gebruikt voor buitenleden, donateurs.

150: Trou moet blijcken: devies van de opvoerende kamer, de Pellicanisten.

152: sin: begrip; silentie: stilzwijgen

+: 51v

154: intentie, zie r. 52

155: Elck ... gaedeslaen: Laat eenieder ook goed om zijn geldtas denken (een dergelijke raad is in veel prologen uit de 16de en 17de eeuw te vinden)

156: datter: opdat er; gesteecken: gestoken (de vorm gestoken komt in het 16de-eeuwse materiaal in De Vriendt (1965, 120) niet voor).

157: denckt: bedenk; datment ... versinnen: dat men niet op alles kan letten (zie ook r. 1054)

160: joncker en jonckvrouwe; evenals neve, nichte, compere gebruikelijke aanduidingen voor de sinnekens onderling.

161: bij trouwe: waarachtig; wadt schuijlter doch: wat is er toch gaande

162: int doncker: in de puree

164: Hoe ... proncker: Wat staat die pruiler, die mopperaar daar nou

165: Wadt ... beschouwe: Wat voor een vreemde kijk op de zaak; pruijlt: is ontevreden, bedroefd

+: 52r

168: neve: zie r. 160; het vuijlter: het gaat er slecht uitzien

169: al: allemaal; maere: bericht, tijding

170: dan: als (met name bij de ontkenning van een gelijkheid kon na een stellende trap dan gebezigd worden; vgl. Stoett 1923, 91-92)

171: meerder: groter; was gesproken: was sprake

172: clappeije: kletswijf

173: clepel: tong; nog al: alsmaar

174: derff: behoeft

175: nieuwe tijdinghe: nieuws

176: Hadt ghij tverstant: Wist je

177: ghij ... segenen: je zou je bekruisen, je zou een kruisteken slaan

179: dan: dan dat (vgl. Stoett 1923, 94-95, Weijnen 1965, 101); sulckx, t.w. ‘dat ick seggen wil’ (r. 177).

180: waerachtich: waar; Jaet: dat is het

181: adderen: toevoegen, overdrijven; uuijtleggen: vertellen

182: sijdij ongeluckich: (eufemistisch) ben je niet zo'n ster; waerseggen: spreken van de waarheid

183: een mijt: een heel klein beetje (mijt: lerr.: een muntje met zeer lage waarde)

184: wadt ... verwijt: wat voor beschuldiging is dit

185: singen: praten

186: twaer ... beijen: het zou voor ons allebei beter zijn als het gelogen zou zijn

187: een screijen: iets verdrietigs; quaet om genesen: dat moeilijk uit de wereld te helpen is

189: valt... warachtich: is meestal waar

190: wadt schuijlter, vgl. r. 161; Ist u indachtich: Herinnert u zich

191-192: Gen. 15:1-6, 17:2-7, 18:10

192: Trouwen: Waarachtig; jaet: vgl. r. 180

193: Gen. 15:5. naer: zoals; wijten breet: talrijk

194: al te vreemden bescheet: een erg merkwaardige uitspraak

195: als de coenne: brutaalweg (vgl. 2.3)

196: avont en noenne: alsmaar

197: van jaeren: als gevolg van zijn leeftijd (vgl. Gen. 17:1 waar we lezen dat Abraham 99 jaar is)

198: dient: kan (blijkens Gen. 17:17 verschillen Abraham en Sara 10 jaar in leeftijd; vgl. ook Gen. 18:11)

199: als stoff verstoven: onvervuld (lett.: als stof in alle richtingen weggewaaid)

+: 52v

200: daervoor, t.w. voor hetgeen in r. 197-199 is gesteld; schoff: schuif; daervoor ... geschoven: daar is iets tussen gekomen, er is een kink in de kabel gekomen

201: sijn: worden

202: Thoff is gestoort: Het huis (de omgeving van Abraham) staat ondersteboven, is in rep en roer

203: arbeijt verloren: vergeefse moeite; al: helemaal

206: ickx: ik het; dat al: dat het allemaal; clappeijen, vgl. r. 172

207: viesevaesen: onzin

208: waerachtich, vgl. r. 180; blaesen: leugen

209: Niet ... bederven: (elders nog niet aangetroffen uitdrukking met wsch. een betekenis als:) Zoiets vreemds zal niet geschieden

210: gaen ... sterven: zullen spoedig sterven

211: die suffe: als gevolg van hoge leeftijd; gezien haer wordt hier Sara mee aangeduid; haer ... moeijen: zich daarmee (t.w. met het krijgen van kinderen) bezighouden, inlaten

212: segtet de coeijen: vertel het de koeien, maak het de kat wijs

213: heelen: verzwijgen

214: heeft ons bedrogen: heeft het bedrieglijkerwijs voor ons anders doen uitpakken dan we dachten

215: steent: kreunt

216: off: als

217-218: Gen. 16:15. Volgens het bijbelverhaal werd Ismael geboren toen Abraham 86 jaar oud was. Hij was dus bij de geboorte van Isaak ongeveer 14 jaar; vgl. ook Gen. 17:25.

218: bedegen: voorzien

220: Gen. 17:17 en 18:11

222: ickx: vgl. r. 206

223: ten heijligen: bij al wat heilig is

224: kuer: gekheid

+: 53r

225: ongevals: ongeluk

226: ick ... hals: dan mag je me hangen

227: soudet: zou het (t.w. de juistheid van de gegeven informatie); hondert lien, uit het hoff (r. 202) van Abraham.

228: Ghij ... bij: Je houdt het vol

229: in dien: daarin

230: versuft: suf van geest (geen van beide kwalen wordt in de Bijbel genoemd)

231: off sij ... leeft: is helemaal de kluts kwijt (zie r. 211)

232: rust u hooft: wees kalm, bedaar; te sachter: des te geruster

234: tis al gegeven: de kaarten zijn geschud

235: most: moest het; bethonen: bewijzen, laten zien

237: sijn verstaende: verstaan, zien (vgl. 2.3)

239: den zin: zijn bedoeling; mercken: waarnemen

240: Ps. 139:14; wonderlijcke ... in: God, wonderbaarlijk in

241: U belofte, met name het vervullen ervan

242: doet verstercken: geeft kracht aan

244: tsij ... percken: waar dan ook

244-245: Ps. 25:3; verwarring van rwee constructies: wel dengenen die op U betrouwen: Ghij en sultse niet verlaeten, en: dengenen die op U betrouwen en suldij niet verlaten.

248: worden verwaten: komen in de ellende terecht

250: Den hutspot is beseijckt = den pap is versouten: De zaak is goed bedorven

252: schense: verdoeme hen; bedeckt: verborgen

254: Heer der heerschaeren, vgl. r. 17

255: an Sara, enerzijds op te vatten als meewerkend voorwerp, anderzijds ook als: in de persoon Sara

256: Ps. 113:2

258: al tlant: over de gehele wereld

259: meerder: (ook) groter; was: werd

+: 53v

263: compere, vgl. r. 160; Jae ick: Ja, ik hoor het; tegen ... danck: node, tegen mijn zin

264: Hoe ... nu: Hoe voel je je nu

265: sulcken sanck: zoiets

266: ick ... oor: ik ben erg ongerust

267: sloor: viezerik (opmerkelijk is dat Temtatie haar kameraad met dit gewoonlijk voor vrouwen gebezigde woord aanspreekt); blijven beschaempt: raken te schande

269: Ramp heb: Rampspoed treffe

270-271: Gen. 18:12-13

273: U, object, sijn mont, subject

274: salighe dominatije: zegenrijke macht, heerschappij

275: Het is niet uitgesloten dat r. 275 en 276 één zin vormen, zodat achter r. 276 een punt moet worden gelezen

276: swerrelts statije: de wereld

277: wilt: moge; bevrijen: behoeden

283: daeraff: van hem; int inde: tenslotte

284: tseewaert vaeren: naar zee gaan

287: worde: zou worden (volgens de regels had de besnijdenis van Isaäk plaatsgehad toen hij 8 dagen oud was; vgl. Gen. 20:4)

288: weest tevreden: maak je niet druk; op dit termijn, vgl. r. 134

289: moet: hoop op een goede afloop

290: ten ... beschijten, m.a.w. het zou zijn eerste verjaardag niet halen

292: op ... passen: ik kan me niet bekommeren om

+: 54r

293: jonckwijff: dienstmaagd; binnen der cassen: in het huis

294: Seght. ... off: Vertel me dat

295: Ghij ... off: Jij weet dienaangaande wat er gaat gebeuren

296: plegen: manier van doen

297: Daer ... recht: Daar sloeg je de spijker recht op zijn kop; dats te degen: volkomen juist

298: Niet langer dan, t.w.: Sij en sal binnen der cassen niet langer mogen blijven dan totdat

298-299: Volgens de in Lev. 12:4 neergeschreven wet vond de reiniging van de moeder na de gebootte van een zoon plaats op de 41ste dag

299: Twort so gedaen: Het zal zo gebeuren

300: Sij: t.w. Agar; blijft: (ook) wordt; versteecken: verstoten; vroech en laet: altijd

301: jaet: jazeker

302: Ten salder: Hij zal er; verwachten: blijven

303: nichte, vgl. r. 160; slachten: lijken (op)

304: affgesette santen: heiligen die (uit de kerkelijke kalender of, als gevolg van de beeldenstorm (?) uir de kerk) verwijderd zijn; dit bestieren: deze gang van zaken

305: Sorght: Vrees; compeere, vgl. r. 160; tieren: aflopen

306: practijcken: listen

307: loos van manieren: listig van aard

309: anslach versieren: plan bedenken

313: quaetheijt: slechtheid; mijns ghelijcken: de gelijke (wsch. enkelv.) van mij

314: aen, vgl. r. 255

317: noijt ... abuijs: nooit iets wonderlijkers

318: confuijs: in de war

320: versteecken, vgl. r. 300

321: ons aenschijn: het zien van ons, onze tegenwoordigheid (niet het argument dat Gen. 21:9 vermeldt, namelijk het feit dat Sara ziet dat Ismael Isaak uitlacht, wordt hier gegeven; zie ook r. 325); thoren: woede

322: de liefste geboren: het liefste kind

+: 54v

323: vriendinne: geliefde, beminde

324: ontstelt: verward

325: met haeren soon, bijvoeglijke bepaling bij Agar (r. 324) of op te vatten als: door middel van, in de persoon van haar zoon; die, met Agar (r. 324) en/of soon als antecedent.

326-329: Abraham is vooral geschokt omdat hij zijn zoon Ismael moet wegzenden; Hagar speelt nauwelijks een rol.

326: uuijtstooten: wegjagen; zie Gen. 21:10

328: dat, vooruitwijzend naar twelck (r. 329); onnosel: onschuldig

331: Gen. 21:10

333: Vgl, r. 217-218; voordachtich: (lett.) bedachtzaam; tot de jaren van verstand gekomen

334: sijnen ... machtich: kan nog niet in zijn levensonderhoud voorzien

337: sulck gewaegen: zulke woorden; beswaerdij: bedroeft ge; vgl. Gen. 21:11

338: Ick ... sijn: Ik wil van ze af

341: ten ... doghen: ik kan het niet verduren

343: erven: bezittingen (m.n. de landstreken, vgl. Gen. 15:18-19); vgl. Gen. 15:43 en 21:10

344: met ... geslachten: met zijn nakomelingen (bijv. bep. bij Isack, r. 343)

345: tijtlijck: vroegtijdig

346: thuijs: het huis

347: was: werd

348: come ... haet: zal Sara mij gaan haten

350: besorch: ben bang; twist te rijsen: dat er ruzie zal ontstaan (acc. cum inf.-constructie)

352: verturbeert ... sinnen: raak innerlijk niet verward

354: luijt en stille: geheel en al; steeds

355: verseren: droefheid

355-356: Gen. 21:12

+: 55r

357: versaecken: ontrouw worden (i.c. vaderlijke plichten niet nakomen jegens)

358: Gen. 21:13

359: prinse: vorst; hooge geacht, op te vatten als bijv. bep. bij prinse, of als nevengeschikt aan groot en een ... volcks

360: 2 Kron 36:22, Esra 1:1, Dan. 4:33; sijn: worden

362: Varianr op Matth. 26:41

363: wiens berueren: waarvan (t.w. van het vleys, r. 362) het in onrust brengen

364: druckich vermaen: droevig bevel

366: eenigen raet: een of andere manier; versieren: bedenken

367: eerlijck: zonder mijn eer te verliezen

368: dies, t.w. vanwege het scheiden van Agar en Ismael; vertsaecht: beangst is

369: bottelijck: op onbeschofte wijze; wordt mijn schande: wordt mij tor schande

370: simpel van verstande: eenvoudigen van geest

371: niewarts: nergens

373: in ... sijn: bij hen zijn

375: te veijsen: te verbergen (te maken dat Sara u niet ziet)

379: susteneren: helpen

380: begeren: bij zich willen opnemen; logeren: onderdak verlenen

381: wij: (wsch. als in r. 386) wee; dieren: ellendigen

382: niewarts, vgl. r. 371

383: u onderstant: uw hulp, of: u tot hulp; gezien het feit dat genesen (r. 384) een object vergt, lijkt de laatste oplossing de meest waarschijnlijke; vroech en laete: steeds

385: vresen: ontzag hebben (voor)

386: wij: wee (zie r. 381)

388: maeck geclach: klaag

389: tot uwen behoeve: voor u

389-390: Gen. 21:14

390: vlessche: fles, kruik

391: tot uwer vramen: tot uw nut

+: 55v

392: Wilt ... raemen: Als de rijd het zo wil bepalen; Als het dan zo moer

393: blamen: schandelijke dingen; crancke: zwakke; gesinde: metgezel

+: Sij cust het kint.

395: ende ... strenge: en handel nier gestreng

396: bedwange: macht, toezicht; zie Gen. 21:18

397: alst ... gebogen: een jonge tak valt nog gemakkelijk te buigen

398: twelck, t.w. het buigen

400: van: vanaf; onder ... Heeren, bijvoeglijke bepaling bij onderdanicheijt (r. 399).

402: vresen, vgl. r. 385

403: fallatie: bedrog

404: tot elcker spatie: altijd; gonne: gunne, verlene

405: Het is mogelijk om een dienstmaecht dat nu dienst doet als kern van het naamwoordelijk deel van het gezegde een ... machte, op te vatten als bijv. bep. bij ick, waarna cleijn van machte naamw. deel van het gezegde wordr.

408: wilt ... keeren: wil toch leven

409: in ... Gods: in ontzag voor onze God

410: Deut. 5:16

411: Verleent ... veele: als God u veel schenkt; Deut. 8:11-14

412: Deut. 15:7

413: blijckelijck: duidelijk

414: na ... staet: in verhouding tot uw omstandigheden, overeenkomstig uw situatie

416: tijtlijcke substantie: vergankelijk bezit; u verhogen (in): u verheugen (over)

417: Hebt... oghen: Zie op naar God; Denk aan God

418: benijt: vijandig behandeld; vercleent: geminacht

419: blijft verduldich: word niet wanhopig

420: reden: woorden

+: Abraham cust Ismael.

423: landouwe: streek

425: maeckt ons rouwe: veroorzaakt bij/voor ons smart

+: 56r

429: ader = sin, ter aanduiding voor het innerlijk: gemoed, verstand etc.

430: mits dat: omdat; als gevolg van het feit dat; beminde, gezien het meervoud in r. 431 meervoudig: geliefden.

431: wilde: onbekende; onherbergzame; weijen: velden, vlakten

433: hebdij ... lesen: heb je dat bevel (aan het adres van Agar) goed gehoord

434: Sulck wesen: Dit lot; Dit; luijt ... ooren: is voor Agar erg onaangenaam om te moeten horen

435: maecken: doen; sloore, vgl. r. 267

436: onder ... duijcken: voor een man uw hoofd te buigen

437: vaeren de meijsgens: vergaat het de meisjes; huijcken: door de knieën gaan; bukken

439: verdoven: het hoofd op hol brengen

440: schaempt: schande

441: dese packschijten: (elders niet aangetroffen scheldwoord)

443: hadde ... quaet: pak het niet slecht aan

444: thoore: het hare

445: Sij ... voore: Zij heeft het bij het rechte eind

446: hoore: hoer; misprijzen: verachten

447: verre tschoonste: veruit het beste; dat viercant: de deur

448: conterfeijten de vrouwe: doen alsof ze de meesteres zijn; vgl. Gen. 16:4

449: opt ouwe: op de oude manier, t.w. naar Agar, zodat Sara aan liefde, gezag etc. (thaere, r. 450) zou tekort komen

451: vrientschap: liefde; splissen: splitsen, scheuren

452: sonder gissen: zonder rwijfel; niet wetende hoe, t.w. Sara

453: tkint ... toe: het kind zal nauwelijks voldoende hebben

+: 56v

455: ongemack: ellende

456: bederven: te gronde gaan; verdriet: nood

458: haest: spoedig

459: hem vaeren: hun vergaan; op ... sijn: in den vreemde zijn

460: ontweert: veracht; salmer: zal men er, t.w. zullen ze er

461: vaegen: droogvegen

462: droever: droevige; sijn verwachtende: verwachten (vgl. 2.3)

463: troosteloos: (ook) diep ellendig; vrienden: (ook) verwanten; slachtende: gelijkende op

464: verpachtende: ondervindende; avont en morgen: steeds maar

465: gerust: rustig

466: int bedorven torden: in ellende verkeren

467: saffte: aangename; uuijtgecorven: uitgewist

468: profijt: tot nut

469: de ... worden: de gelukkige dagen (t.w. die van het verblijf bij Abraham) moeten bestraft worden

471: anders: in het andere geval

472: gemack: geluk; eerst: pas

473: heeft ... gegeten: van de hand in de tand geleefd en niets voor kwade tijden opzij gelegd

474: vuere: vooraf; desulcke: dezen

475: hoe: wat; versleghen: bedroefd

478: Maer ... haerten: Maar het deed hem geen diep verdriet

+: 57r

479: de smerte, t.w. bij Abraham

480: haest, zie r. 458; tis: hij is; hem, t.w. Abraham

481: verroekeloost: in het verderf gestort

482: niet een jacke: helemaal niets

483: Daer ... placke: Daar (verwijzend naar r. 482) zou ik nog meer dan een plak (een muntstuk met geringe waarde) voor over hebben

486: Door sulcks gehingen: Doordat dit zou mogen gebeuren

487: Sorcht, vgl. r. 305

488: crijgen ... stoot. het moeilijk krijgen

489: lachende, mogelijk een toespeling op Isaäks naam, die in het Hebreeuws met lachen samenhangt.

490: manieren: natuurlijke zaken

491: En ... voortstieren: En komt het eenmaal zover dat het kan kauwen, dan zullen wij het opjagen

492: Want. Omdat; Abraham: aan Abraham

493: belofte bewesen: mijn belofte volbracht

494: -t, het bewijsen van belofte (r. 493); laeten: nalaten

497: bedroeven in: bedroefd maken om

498: woorden ... beseven: krachtige woorden (beseven als stoplap)

502: Gen. 22:1; Noijt diergelijcke: Dat is me zo nog nooit gebeurd (vgl. r. 570)

503: Gen. 22:1; seere: snel

503-507: Gen. 22:2

504: In r. 81 werd de Vulgaattekst gevolgd.

509: mij bedwingen van: me beheersen wat betreft

510: mandaet: bevel; Lastich gebien: moeilijk gebod

511: gehingen: wil

512: dit volstringen: deze moeilijke opdracht; van mij geschien: door mij worden uitgevoerd

514: er ... begeven: ermee instemmen

517: was: werd

+: 57v

518: vermanen: beve

519: Ick ... verheven: (lett.: Ik breng mijn wil in overeenstemming met de verheven wil van de Heer) Ik doe hetgeen de verheven wil van de Heer is

521: mijn ... mogen: moed kunnen krijgen (voor)

522: onnoselijck: zonder dat de schuld bij mij ligt

523: destruerende: dodende

524: en dat: en hoe zal ik dat

525: vermenichvuldigen: zich vermeerderen, sterk in aantal toenemen; alle contreijen: in alle streken; Gen. 12:2, 13:15, 15:18-19, 17:4 en 6

527: Vgl. Gen. 22:17, waar deze vergelijking overigens wordt gebezigd in een passage na het offeren van Isaäk, in de tweede toespraak van de engel tot Abraham; heeft gesproocken uir r. 526 is dus qua tijd incorrect wat deze vergelijking betreft; meer. zee. In r. 527 is soude (r. 525) samengetrokken.

530: uuijtplanen: uitschrappen, doden

531: ick ... noch: ik stel toch mijn betrouwen

533: wonderlijck: (= wonder, r. 534) verwonderlijk

534: al moet ... vagen: indien ik mijn ogen droog moet wrijven

535: Wadt vader: Welke vader; geproeft: gesmaakt

536: sal, t.w. sal proeven; druckich gewagen: droevige woorden

537: Vgl. r. 362

541-542: Mat. 6:10, Luk. 11:2

542: in alle banen: overal

543: te samen: onderling

545: verleent: geschonken

547: dat: dat het

548: vrijmoedich: zonder terughoudendheid, met volle overtuiging; so ... schuldich: zoals ik moet, verplicht ben

549: geduldich: berustend (in mijn verdriet)

551: goetwillich: levend vanuit een goede wil; gehuldich: getrouw

554: sonder wanen: onbevreesd; of (voorafgegaan door een komma): zonder twijfel

557: Nu ... granen: Nu heb ik praatjes (vgl. WNT v, 519: zijn granen opsteken: een hoge toon aanslaan; granen: knevels)

558: splijt: barst

+: 58r

562: tot spijt: tegen zijn (= Abrahams) zin, of: tot zijn (= Gods) eigen nadeel

563: ontsinnen: zijn verstand verliezen

567: smenschen ... vaeren: de rampspoed van de mens

569: Ten ... clinck: In geen honderd jaar was het meer naar mijn zin

570: Noijt ... dinck: Nooit zoiets dergelijks; Noijt ... vinck: Nooit beter vangst

571: al siende blint, t.w. de vinck, nl. Abraham

572: Tis ... seijl: (lett.: onze zeilen staan strak) We hebben de wind in het zeil; Het gaat ons voorspoedig

573: ontrent: in onze buurt; noijt ... passe: nooit waren we er beter aan toe

574: binnen de casse: op een voetstuk (casse: relikwieschrijn)

575: haest, vgl. r. 480

576: hem, t.w. Temptatij des geloofs

577: Sorcht, vgl. r. 305

579: wilt ... slaen: let daarop

581: wederleggen: bestrijden

583: ist dat hij: als hij tenminste

584: besijen setten: veronachtzamen

586: zeer groot: in hoge mate

587: daer tegen, t.w. tegen het doen, het volvoeren van Gods opdracht krachtens zijn geloof; zonder cesseren: zonder ophouden; stellig

588: vertwijffelen: aan het twijfelen brengen; tempteeren: kwellen

589: sonder ontbeeren: zonder mankeren, stellig; hieten: bevel; staecken: nier opvolgen

+: 58v

592: So ... gewent: Dan (nl. als Isaäk dood zou zijn) zou de zaak helemaal verknoeid zijn

595: vermenichvuldigen: toenemen (zie r. 356)

596: ontschuldigen: verweer hebben (tegen)

597: taelman: advocaat; beleggen: inkleden

599: vernemen: gaan zien

601: sulck ... geproeft: zulke pap heeft hij nog nooit gegeten, zoiets heeft hij nog nooit meegemaakt

602: Desulcke: Deze, t.w. ik

603: emmers die: die immers, omdat hij, t.w. ik

605: Ismaels scheijden: het feit dat ik van Ismael afscheid moest nemen (vgl. r. 326-329)

607: meest: het meest; quelen: smart gevoelen

608: heelen: verbergen

610: omdat: opdat; de intentie: het plan

612: gereetschap: werktuigen

614: mij stellen ten labuer: aan het werk gaan

617: ordinantie: bevel

619: Longeren: (inkorting van bi gans (= Gods) longeren (longen)) Verdomme; int ... verwortelen: verward raken (?)

620: sportelen: tegenstand bieden

+: 59r

622: rasch ... muijt: snel uit de schuilhoek; kom voor de dag

623: roert u snuijt: praat zo goed als je kunt

624: Salighe: Gelukkige, Godvruchtige; bestaen: beginnen; verrichten

626: verclenen: veracht maken

627: verwijt: schande

628: Acht... mijt: Let daar toch helemaal niet op

629: vaste: onverbrekelijke

630: Gen. 13:14-15, waar God Abraham naar alle windstreken laat kijken en hem belooft hem en zijn nageslacht al het geziene land te zullen geven.

631: dit gebodt, t.w. tot de offerande van Isaäk

632: contrarij: tegengesteld; ten ... slodt: dat klopt niet, dat is niet sluitend

634: passeren: weggaan, i.c. afreizen

635: vermeten: mijn mening

636: Vgl. r. 875 en 985

637: voorsinnighe: verstandige; niet om gronderen: ondoorgrondelijk; Jes. 40:28

640: sijt machtich: bent in staat; vroech en spade: altijd

642: verwecken: uit de dood opwekken; pijnt ... verstaen: probeer dat maar eens te begrijpen

643: claeter: rammelaar (als geschenk voor een onnozel kind, i.c. een onnozele hals); dat ... claeter: dat ik je iets op de mouw speld; of moer de komma achter dat worden geplaatst: als je ..., dan koop ik ...

644: Godt ... wachten: God zal er wel voor oppassen; Behout uwen snater: Hou nou toch eens op met je gebazel

645: teicken termijn: altijd

647: fantasije: hersenschimmen; hoot: hoofd

649: sonder ... actie: zonder reden, zo maar

651: verdriet: (ook) onrecht

652: het schoof veelal als onbeklemtoond voornaamwoord in objectsfunctie naar voren, vooral in het Brabants; vgl. ook u in r. 49, 273, 411

653: verdoven: verdwazen

654: Pred. 8:13

+: 59v

656: emmer: in alle geval

658: in staden staen: helpen

659: Ontfermt mijn ellende: Heb medelijden met mijn verdriet; in droeven schijnne: in droefheid

660: vermaen: bevel

661: mijn beraen: nadenken; divijnne: (stoplap) goddelijk

663: medecijne, vgl. r. 8; niet om versoeten: in zoetheid (aangenaam zijn) niet te overtreffen

664: doctrijne: leer, woorden

665: ten fijne: totaal; boeten: genezen

666: bekennen: ter harte nemen, of; (als waar) erkennen

667: en ... machtich: is God toch niet in staat (tot)

668: welpen: stakker

670: in ... gelogen, wat dit betreft bedrogen

671: waerachtich: oprecht

672: so ... varen: dat zal ook uw lot zijn, dat zult ook gij ondervinden; sorch, vgl. r. 305

674: ten eijnde: ren slotte; vermeren: zich uitbreiden

+: Abraham neemt sijn hout op.

676: hij ... aen hij wil nu aan de slag

678: soot... tieren: hoe het ook uitpakt, het kan (of mag) geen slechte afloop hebben

679: versuft: van de wijs gebracht; bestieren: bedriegen

680: dan ... lucken: dan zal de (t.w. onze) opzet pas geslaagd zijn

681: Non forts: Het doet er niet toe

682: conste baeren: onze misleiding laten zien

+: Abraham heeft sijn hout op ende tsamen gebonden ende spreeckt.

683: verclaren: vertellen

687: stellen te vreden: troosten, kalmeren

689: dit overpeijsen: het overdenken hiervan

690: grieff: verdriet
tekst boven 692. Zie Gen. 22:3

+: Binnen.

+: 60r

696: te: (ook) zeer; jonge jeucht: kind

700: greijen: schreien

702: Geen van ons beijen, object; niemant, subject. Vgl. voor de onlogische dubbele negatie Stoett 1923, 166; hinderen: tot nadeel zijn

703: hoop ... Godt: (wat dat betreft) stel ik mijn bettouwen op God

705: besterven: met de dood bekopen

706: opsien: zorg, toevertrouwde

707: Gen. 22:4. Van Beërsjeba, waar Abraham nu is, naar de berg Moria (in het latere Jerusalem) is ongeveer 75 km. Met drie dagreizen (3 voor de heen- en 3 voor de terugreis) wordt in de Bijbel echter vaak een onbepaalde tijd aangeduid.

708: convoijeren: begeleiden

709: sonder cesseren: (vgl. r. 587) zonder ophouden, talmen

711: sorgende: vrezend

713: gerust: kalm

715: moet: gemoed

722: ter plaetse: naar de plaats

723: tevreden: rustig

726.: Mijn ... vresen: Bij mij begint vrees te ontstaan

+: 60v

729: ter tijden: bijtijds; versint: overwogen

730: Ick ... mijten: Ik geef (er) geen cent voor dat je vriendelijk zult worden ontvangen bij je terugkeer

731: Ick ... bijten: een hoop onaangenaamheden te verduren hebben

732: snottighe: met snot; een elle lanck: flink war

733: singhen ... sanck: schreeuwen alsof ze door helse kwellingen wordr geteisterd

734: int vertellen: wanneer Abraham haar vertelt (van het offeren van Isaak); cranck ... suijvel: (lett.) slecht eraan toe als door teveel zout bedorven zuivel; volledig van de kaart

735: baeren: tekeer gaan; verwaten: vervloekt (vgl. r. 42)

736: gestoort: verstoord, boos; -t schatte: er tegenaan kijk

737: rasende = verwoede: dolle

738: ongecaut eeten: in alle hardheid onder zijn neus gewreven krijgen (= r. 739). Of is er bedoeld ‘ongecout’: ongekoeld, heet, heet van de naald?

739: metten sout eeten: ingezouten (zonder dat het zout eruit is) eren

740: sijn ongeschickt: deugen niet voor, kunnen niet

742: beswaeren: bedroeven

743: snorpen: te keer gaan; gebaeren: misbaar maken

744: Een: Iemand; vervaeren: angstig worden

746: onnoselijck: jong

749: voljaert: volwassen geworden

750: ongespaert: zonder ophouden

+: Abraham uuijt met Isack.

751: als de onsachte: in verdriet (vgl. 2.3.3)

754: geschiet: ten deel gevallen; avontuer: lot

+: 61r

755: gaet hierveur: passeert hier

756: noot: noodzakelijk; ons ... veijsden: ons ieder anders voordeden dan we zijn

757: Gen. 22:4; vgl. ook r. 707

758: gedijen: in de goede richting gaan, zich ontwikkelen naar een goede afloop

760: mercken: zien

762: Gen. 22:4; gekeecken: gezien

763: leecken: druppelen, vloeien

765-767: Gen. 22:5
tekst boven 765. Gen. 22:6

765: Ontbeijt: Wacht; cnapen: dienaren, knechten

767: aanbeden: aanbidden; reijn: voortreffelijk

768: gemeijn: samen

770: Beijt: Wacht; tot mijnder vromen: waar ik iets aan heb, plezierig

771: neme een sluijmken: doe een dutje; haechgen: haagje

772: bewaeren: bewaken; maechgen: vriendje

773: het, t.w. het bewaken van de ezel; hoort u toe: is jouw taak

774: stoutste: dapperste

775: off en wilt: of slaap niet

776: eecken: eiken

778: -t, het beest (r. 772); thomen: vastmaken

779: gemenlijck: gewoonlijk

780: hij ... sanck: hij heeft altijd veel te zeggen of te wensen

781-790: Gen. 22:7-8

782: openbaeren: zeggen

783: verclaeren, vgl. r. 683

786: verneem: zie

+: 61v

787: datmen: wat men, iets dat men

789: tevreden: gerust

790: Verstaet: Luister (naar); reden, vgl. r. 420; mien: wil zeggen

791: sorcht: maak je bezorgd; -t versien: ervoor zorgen; Godt... versien. In Gen. 22:14 noemt Abraham de plaats van het offer: Jahweh zal er in voorzien

792: tverstant weest smaeckende: begrijp dit goed (vgl. 2.3.3)

793: is naeckende: nadert (vgl. 2.3.3)

794: beschouwe: zie; so: zoals

795: landouwe, vgl. r. 423

799-800: Godt ... sijn: de gezegende God verheerlijkt wil zijn

800: ootmoedighe: nederige

801: na mijnen verstande: zo goed als ik kan
Toneelaanw. na 804. Gen. 22:9

+: Abraham maeckt een altaer.

806: versmoren: verdrinken; nadt, bijv. bep. bij ogen of tranen

807: Siet... uuijt: Kijk naar buiten; fijat: dik in orde

808: seggen: vonnissen

811: vernemen: merken, ervaren; dan den dach: dan hij de dag zal vernemen (gewaar worden)

812: Noijt mensche ... noijt. Nooit zag iemand ooit (vgl. Stoett 1923, 166)

813-818: Gen. 22:12

813: steeckt. sla; knecht: jongen

814: aenhoort: luister (naar)

815: vreest: respecteert (vgl. r. 385)

816: is me bekinnende: ziet ook (vgl. 2.3.3)

817: midts dat: doordat; sijt beminnende: vgl. 2.3.3

818: sijnent, t.w. Gods

+: 62r

821: mij bewijsende: nu U mij laat zien

823: verclaert: bekendgemaakt

824: verschoven: rampzalige

826: mij, bedoelde variatie op r. 820, of verschrijving voor U?

827: swaericheijt: ellende

828: prijsen heeft geen object; mogelijk is het (incorrect) samengettokken in inden Heer (r. 829)

829: verjolijsen: verheugd zijn

831: al mijn leden: heel mijn lichaam, heel mezelf

832: sonder respijt: beslist

835: Gen. 22:13; hagen: (ook) kreupelhout, doornstruiken

836: des: waarover, waarom

838: aenvaert: (van aenvaren) ga (naar), of (van aenvaerden) vang. Gen, 22:13 vermeldt dat Abraham zelf de ram ging halen

839: dat: opdat, zodat

844: uuijtgelesen: voortreffelijk

846: vresen, vgl. r. 385

847: die ... macht: de krachtigste die er is

848: is behoedich: behoedt (zie 2.3.3)

849: spoedich: nadrukkelijk, uitdrukkelijk (?; vgl. Mak 1959, 397)

850: als die welbedachten: verstandig als we zijn

851: dachten: klagen

852: svijants practijcken: de listen van de duivel (vgl. r. 306)

853: beswijcken: afvallen; Trou blijcken, vgl. r. 150

857: Weest clachtich: Klaag; orboren: smaken

858-873: Gen. 22:15-18

859: sonder verstoren: onverstoord, zonder onrust; geschil: onzekerheid

+: 62v

862: verclaert, vgl. r. 683

866: Vgl. r. 527

867: verbreijt: bekendgemaakt

868: met goet bescheijt: met recht

869: die ... vijanden. Het bezitten van de vijandelijke poorten betekende de volledige overwinning op de vijand. sonder falen: stellig

870: verhaelen: mededeling

871: groot van faem, nevengeschikt aan gebenendijt

872: met soeter taelen: met woorden die aangenaam zijn om te horen

874: Ps. 139:14 en Openb. 15:3; Ps. 99:3 en 111:9

875: Vgl. r. 636 en 985

876: volprijsen: ten volle prijzen (vgl. r. 36); bequaem: geschikt

877: terecht uuijtmeten: op de juiste wijze ten volle vermelden; vgl. Ps. 106:2

878: tegen U staen: U weerstaan

881: gebleecken: vertoond

882: tsvijants wencken: het lokken van de duivel

883: listege treecken: bedriegelijke listen (vgl. voor de onlogische negatie ook r. 702)

885: uuijtspreecken: (ik hoop) uit te spreken, te verkondigen

886: off: of anders

889: dracht: schepsel; sonderlinge: in het bijzonder

890: geringen: spoedig, weldra

892: als den bangen: in vrees (vgl. 2.3.3)

894: geneucht: bevalt

896: povere prat: armetierige opschepper; sloore: sloerie (vgl. r. 267)

+: 63r

898: Solang so meer: Hoe langer hoe meer; mij verstoore: maak me boos

899: spijt: smaad; gebeurt: ten deel gevallen

902: Ist... gelapt: = Ist ... geleurt: Is het nou niet schitterend voor elkaar gekomen

903: Ramp: Onheil; den boom, t.w. Abraham; het zaet, t.w. Isaäk en alle nakomelingen van Abraham

904: ontsinne: raak mijn verstand kwijt (vgl. r. 563)

905: opt ijs leijen: misleiden

906: verdrieten zou ook gevolgd kunnen worden door een komma, waarna achter weijen (r. 907) een dubbele punt zou komen; prijs: overwinning, goed resultaat

907: inden rijs weijen: (lett.: in het rijshout voedsel zoeken) vruchteloze inspanning leveren

908: die rebben meten: pak rammel geven

909: versleten: verkwist

910: keeren: veranderen

911: Al... steecken: Mocht de dood hem treffen (de al-zin heeft hier de betekenis van een verwensing); grijser: brompot (wsch., gezien den ouden: een bijstelling bij hem)

912: uwe ... ijser: je spreekt wartaal (gebruikelijker is: uwen tromp (= tong)), je kraamt onzin uit

913: steeckt... bijser: pak je biezen

916: practijcken, vgl. r. 306

918: versuft: verslagen (zie r. 230); welpen, vgl. r. 668

919: voor ... leve, zie r. 231

920: staen en beve: sta te beven; in de zin kan de komma, nu achter gramschap (r. 921) geplaatst, ook na beve worden gedacht.

921: ontstelt: van mijn stuk gebracht

923: schiet: geschiedt; snorcken: te keer gaan

925: staen te: zullen weldra; staet: toestand

+: 63v

926: grijpt een moet: vat moed

927: Men kan zich afvragen of schande en schade niet moeten worden omgewisseld, zodat een dubbelrijm ontstaat.

928: keeren: heengaan

930: treecken: listen

931: de menigen: menigeen; smeecken: vleien, mooipraten

932: varriabel: veranderlijk

933: u bijblijven: bij u blijven; clisse: klis, klit

934: een misse: tegenslag

935: cuere: taak

936: berueren: aanpakken

937: geestelijck en waerlijck: iedereen; betraepen: in de val lokken

938: Die ... raepen: Wie bij een grote onderneming alles verloren heeft, moet zien dat hij ergens anders zijn schade herstelt

939: Ps. 31:20-21, 115:11

941: gebleecken, vgl. r. 881

943: sijn loff, Die: de lof van Hem, Die

945: weesen: leven

946-950: Vgl. r. 833-838

949: mijn: bij mij

951: onsachtich: droevig, onaangenaam

952-964: Vgl. r. 856-873

954: eenigen soon gebooren: eniggeboren zoon

963: sonder faelen: zonder mankeren

964: gehoort: geluisterd (naar)

965: tbediet: de betekenis, verklaring

+: 64r

966: doren: doornen

967: menscheijt: mens zijn, menselijke natuur

968: sou, t.w. vele eeuwen na Abraham; deze Augustijnse explicatie is dus sterk gericht op het zestiende-eeuwse publiek, niet op de in r. 952 aangesproken oudtestamentische Abraham

969: aerde: aard

970: als de onvervaerde: onvervaard, zonder vrees (zie 2.3.3)

972: vermaen: woorden

973: bloot: duidelijk

975: waerachtich predicant: plichtsgetrouw, oprecht verkondiger van Gods woord

976: door swerrelts vermonden: omwille van hetgeen de wereld (men) zal zeggen

977: stooten: aanpakken

978: verkerlt: veracht

979: die ... generatie: de valse Farizeeërs

980: telcken spatie: steeds

981: loose practijcken: kwaadaardige streken

985: Vgl. r. 636 en 875

986: naer u vermeten: zoals u ziet

988: midts sdoots verstrangen: met de kwelling van de dood

992: gronderen: doorgronden

993: Hoe: War; presenteren: (aan God als offer) aanbieden

994: besueren: ondergaan, verduren

995: dit, t.w. hetgeen in r. 967 e.v. is verteld

999: door: als gevolg van

1002: 2 Kor. 5:15

1003: Gen. 3:15; vijant: duivel; bedwinghen: overweldigen, onderwerpen

1004: gehingen: laten geschieden; om ... verschonen: om de mens te redden (lett.: om wille van de verbetering van de mens)

1005: Slaet op: Trek open (het gordijn)

1006: fijguerlijck: door middel van een toog

1008: Missiam: Messias

1009: 1 Joh. 2:2

+: 64v

1010-1013: Vgl. r. 844-847

1016: ingebracht: ingelost

1020: Hiermede uwen oorloff: Hiermee vaarwel. Een niet ongebruikelijke, wat abrupt aandoende omslag; Die const begaerden: Degenen die op (rederijkers)kunst uit waren

1021: opt ronste: zo ongekunsteld als (ons) mogelijk was

1023: aenmerckt ons jonste: hebt aandacht voor ons blijk van vriendschap; willech besueren: bereidwillig handelen

1024: van cleijnen labuere: geringe inspanning

1026: wil: moge

1028: lustich vermaen: aangename, mooie aansporing

1030: Toespeling op het devies Wij rapen gheneucht van De Rapenbloem uit Delft

1031: die, verwijzend naar historie (r. 1030); uuijt goeder deucht: uit goedheid

1033: verclaert, vgl. r. 823; vijant, vgl. r. 1003. Men kan zich afvragen of des vijants listen ook als oorzakelijk voorwerp bij bewaert (r. 1032) fungeert, behalve als lijdend voorwerp bij verclaert.

1034: arthisten: kunstenaars en geleerden; loose: onbetrouwbare

1035: gisten: bedacht waren

1036: neven en nichten, vgl. r. 160

1037: brouwen, vgl. r. 95

1040: ruijmen de straeten: verdwijnen

1041: hadden geen troeff: hadden geen sukses, verloren het spel

+: 65r

1043: voor sijn sterckheijt: om zich te versterken (zie o.a. Ps. 18:2, 28:7-8, etc.)

1047: Object Hem is (onjuist) samengetrokken in Op Hem (r. 1046).

1048: wijngaertrancken, vgl. r. 145 (vgl. Joh. 20:1-6)

1050: Pellicaennisten, vgl. r. 150; verstoren: in onrust brengen

1052: Trou moet blijcken, vgl. r. 150

1054: wiltse ... beromen: geef er niet hoog van op (zie ook r. 157)

1055: Denckt... begraven: niet meer spreken (over)

1056: Denckt ... draven: Bedenk: paarden die zonder aansporing in draf gaan, zijn goed (wie zonder prikkel van buitenaf flink werk verzet, mag je niets kwalijk nemen)

1057: jonst: genegenheid

1058: Negelentier, de oude Amsterdamse kamer, met het devies In liefde bloeijende (vgl. r. 1059)

1059: goet van manier: goed wat zijn handel en wandel betreft

1060: in Jeucht groeijende, devies van de Alkmaarse kamer 't Groen lauwerier.

1061: lief is fondement, devies van De witte accoleije uit Leiden

1062: esbatement: eig. ontspannend spel, later vooral klucht, i.r.t. spel van sinne. Gespeeld werd Een boertige cluijt van den vloijvanger (Hummelen 1968, 1 OG 4; zie Koster 1970, 59); de ons bekende tekst werd in Leiden opgevoerd.

1063: recreatie: verpozing

1064: Hiermede bevolen: Wees hiermee bevolen; milde: overvloedige

Vorige Volgende

Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1993-1994 (1996)

Jaarboek De Fonteine. Jaargang 1993-1994

[Abrahams offerhande]

+Item. Hier begint een spreeckende prologe van een spel van sinnen van Abrahams offerhande.+

Hier begint het spel van Abrahams offerhande. De personages sijn dese:

Over het gehele werk

Over dit hoofdstuk/artikel