Metakommunikatie in het groepstherapeutisch gesprek Wolfgang Frier

Wenn man seine Stimme unter andere mischt, ist man wie mit einem Angelhaken gefangen.
Franz Kafka, Kinder auf der Landstrasse

Samenvatting
In de volgende bijdrage probeer ik enkele belangrijke aspekten van metakommunikatie, verbonden met een analyse van groepstherapeutische gesprekken, te presenteren. Bij de behandeling van het. onderwerp ga ik van interaktionistische premissen uit, dat wil zeggen, dat ik probeer, via de analyse van metakommunikatieve uitingen, de successieve samenhang van talig handelen, te omvatten. Enerzijds wordt in deze aanzet de linguïstische komplexiteit van gesproken taal binnen een dialoog gethematiseerd, anderzijds wordt ook geprobeerd een eventueel interdisciplinair belang van deze problematiek aan te duiden.

1. Inleiding

1.1 metakommunnikatie en de huidige stand van de moderne taalkunde

Er dient op gewezen te worden, dat metakommunikatie tot op heden nauwelijks onderwerp van systematisch linguïstisch onderzoek geweest is.1. Voor de terughoudendheid van de linguïstiek ten aanzien van dit probleem kunnen diverse redenen genoemd worden:

Het linguïstische belang van het onderwerp metakommunikatie ligt m.i. in het feit, dat de drie essentiële semiotisch-linguïstische niveau's (Morris) in metakommunikatieve uitingen onderzocht kunnen worden:

Uit het voorafgaande zou ik de volgende definitie van metakommunikatie willen afleiden:

Definitie: In een metakommunikatieve uiting is het objekt, waarover een spreker (schrijver) een uitspraak doet, zelf een talige uiting of een gedeelte van zo'n uiting, een sequentie, of een deel van een sequentie.4.

Ten aanzien van de door mij gebruikte afbakening:

Ter verkrijging van een duidelijker inzicht in het fenomeen metakommunikatie kan men natuurlijk niet volstaan met het opstellen van definities. Daarom zal ik in het navolgende enkele kategorieën presenteren, die een betere analyse van metakommunikatieve uitingen mogelijk maken.

1.2 analysekategorieën

Elders (Frier 1977) heb ik reeds een aantal kategorieën, waarmee metakommunikatieve uitingen geanalyseerd zouden kunnen worden, gepresenteerd. Dit voorstel wil ik hier, met kleine veranderingen, nog eens weergeven. Ik ga uit van drie vragen, die ten aanzien van elke metakommunikatieve uiting gesteld kunnen worden:

Ik wil er met nadruk op wijzen, dat het niet zinvol zou zijn, geïdentificeerde metakommunikatieve uitingen nu volgens de hierboven genoemde indelingskriteria als het ware te gaan sorteren. Het is wel mogelijk, alle metakommunikatieve uitingen met behulp van deze kriteria te analyseren, het is echter niet zo, dat wij met deze kriteria ook die kriteria gevonden hebben, door welke wij ons bij het onderzoek zouden moeten laten leiden. Willen we de linguïstische relevantie van het onderwerp metakommunikatie opsporen, dan moeten wij veeleer proberen te achterhalen, welke funkties deze metakommunikatieve uitingen hebben. De analyse van metakommunikatie, binnen het kader van een samenhangende reeks van groepstherapeutische gesprekken, is het onderwerp van het hierna volgende.6.

1.3 de kommunikatieve situatie van de groepstherapie

Men kan de groepstherapie als een bijzonder geval van ‘adviseren’7. zien. Typerend voor de situatie ‘adviseren’ is de dichotome rolverdeling. Het adviseren, dat in principe een institutioneel gegeven is, komt tot stand door de wens van een persoon A, zich te laten adviseren. A wendt zich met zijn probleem tot een persoon B (de adviseur). Bij het aangaan van de kommunikatieve situatie ‘adviseren’ worden de wederzijdse verwachtingen en verwachtings-verwachtingen ten aanzien van de twee verschillende rolkoncepties geaktualiseerd.8. De kliënt verwacht van de adviseur, dat deze zijn probleem op zal lossen, of hem zal helpen bij zijn eigen pogingen, de problemen op te lossen (‘Problemlösungshilfe’); de adviseur verwacht van de kliënt, dat deze zijn probleem op een dusdanige manier presenteert, dat hij zijn taak als adviseur kan vervullen.

De basisstruktuur van het adviseren (en ook van de therapeutische kommunikatie) is in eerste instantie een vraag-antwoord-spel9., waarmee de noodzakelijke informatie, waarop de eigenlijke advieshandeling gebaseerd is, verschaft moet worden. Dat wil zeggen, dat tussen de kliënt en de adviseur een uitwisseling van informatie plaats moet vinden. De kliënt moet zijn ‘verhaal’ vertellen10.; hierin wordt hij door de vragen van de adviseur gestimuleerd. Dat de kliënt een aanmoediging behoeft alvorens hij antwoordt (de antwoorden kunnen gezien worden als fragmenten van zijn verhaal), kan verklaard worden uit het feit, dat de inlichtingen, die binnen het kader van de therapie verstrekt dienen te worden, vaak van een vertrouwelijk gehalte zijn (wanneer het bijvoorbeeld om vragen gaat, die de sexualiteit betreffen). Ook weet de kliënt(e) natuurlijk minder goed dan de groep, wanneer informatie binnen de gegeven situatie relevant is. De manier van ondervraging - deze is toch al van de situatie afhankelijk - hangt nauw met de betreffende vorm van adviseren (institutioneel) en met de verschillende stijlen van adviseren (individueel) samen. Juist op het gebied van de groepstherapie is sprake van een welhaast ontelbaar aantal theorieën en methodes. Het is duidelijk, dat ook het resultaat van het adviseren sterk door de theorie, waarvan wordt uitgegaan, bepaald wordt. In het onderhavige geval gaat het om een uiterst gedisciplineerde vorm van groepstherapie, die op de ideeën van A. Adler gebaseerd is. J. Rattner, de leider van de therapiegroep, presenteerde zijn therapiemodel in een omvangrijk boekwerk (Gruppentherapie, 1973).

Voor de situatie ‘adviseren’ geldt een principieel en algemeen gebod tot samenwerking (cooperative principle).11. Dit gebod krijgt hier echter een eigen gestalte op grond

van de in deze situatie aanwezige konstellatie van rollen: Renate (de kliënte) gedraagt zich koöperatief omdat zij er belang bij heeft, dat geprobeerd wordt, haar probleem op te lossen. De groep gedraagt zich ten opzichte van Renate koöperatief omdat het accepteren van de rol als ‘hulpverlener’ deel uitmaakt van de verplichtingen, die verbonden zijn aan het participeren aan de groepstherapie. De groepsleider speelt een van dit patroon afwijkende rol, en wel in die zin, dat hij tot de groep van professionele (en betaalde) ‘adviseurs’ behoort. Ook binnen de groep gedraagt men zich koöperatief, en wel omdat de kommunikatieve taak - het helpen bij het oplossen van een probleem - gezamenlijk moet worden uitgevoerd. Verder is het duidelijk, dat de groep de interpretatiepogingen van de leider van de therapie (J. Rattner) steunt, en samen met hem probeert, ook Renate er toe te bewegen, deze interpretaties te accepteren (de groep ziet de groepsleider als een ter zake kundige autoriteit). Gezien vanuit Renate hangt het succes van de therapie af van de vraag, of zij de door de groep van adviseurs naar voren gebrachte interpretatie en de uit deze interpretaties voortvloeiende verzoeken, op een bepaalde manier te handelen, kan begrijpen en kan aanvaarden. Dat dit niet altijd het geval is, zal uit het verdere verloop van dit stuk blijken.

2. Praktisch gedeelte

2.1 koöperatie en effektiviteit

Renate heeft als passieve luisteraar aan een aantal groepszittingen deelgenomen en kent de bijzondere gespreksregels, die voor deze vorm van groepstherapie gelden.12. Zij weet dus, dat de therapie vanuit een vraag-antwoord-spel opgebouwd wordt. Rattner gaat in zijn bijdragen van de resultaten van dit spel uit. De groep stimuleert met haar vragen het verschaffen van informatie en accentueert de belangrijkste aspekten van het probleem. Omdat het vraag-antwoord-spel in wezen tot door alle betrokken partijen veronderstelde en geaccepteerde gedragsregels voor de situatie ‘adviseren’ behoort, treden hier meestal geen storingen op. Welhaast altijd kan - en wil - Renate de gestelde vragen (op de verwachtte manier) beantwoorden. Het is typerend dat Renate slechts bij hoge uitzondering vragen stelt (het vraag-antwoord-spel wordt in dit geval als het ware omgedraaid).

In beginsel wordt door de vragen van de kant van de adviseur(s) bepaald, welke thema's er besproken worden. De leden van de groep (ik bedoel hier dat gedeelte van de groep, dat als adviseur optreedt) ondersteunen elkaar, en de therapeutische taak wordt op een koöperatieve manier van interageren gedaan. Typerend zijn in dit verband (metakommunikatieve) verzoeken, een bepaalde taalhandeling uit te voeren, die in verband met de informatieuitwisseling belangrijk zijn (vergelijk de metakommunikatieve woorden ‘erklaren’, ‘erlautern’ en ‘erzahlen’):

Kannst du das mal genauer erklären, dass das aus der Entfernung anders aussieht als aus der Nähe. (Gruppe, 15)
Kannst du das mal erläutern, du lehnst ihn auf der intellektuellen Ebene ab? (Gruppe, 17)
Und die Szenen mit deiner Mutter, die dir da noch so einfallen, könntest du die mal erzahlen. (Gruppe, 20)

Ter formulering van deze verzoeken worden steeds bepaalde (stereotype) uitdrukkingen gebruikt. Zulke verzoeken zijn (zoals ook de vragen) voor de voortgang van het talig handelen van belang. De koöperativiteit is hier bijzonder duidelijk. Ook door het (gedeeltelijk) herhalen van de inhoud van voorafgegane uitingen kunnen belangrijke aspekten opnieuw besproken worden. Aan deze herhalingen worden dan nieuwe vragen-verzoeken13. aangesloten:

Die Manner sind ja weggegangen, sagtest du. Wie hast du denn reagiert, und nach welcher Zeit ungefähr haben sie dich verlassen? Wie lange hat das immer gedauert? (Gudrun, 27)
Du hast schon einige Male davon gesprochen, dass du rebelliert hast, oder, wenn du dich besonders schwach fühltest, dass du dann Aggressionen gekriegt hast. Kannst du das mal beschreiben, wie das ausgesehen hat? (Gruppe, 52)
Du hast vorhin gesagt, du seist dreimal in Ohnmacht gefallen, könntest du uns vielleicht mal eine Situation genauer schildern? Bei wem war das? (Gruppe, 67)

In wezen gaat het om direkte hervattingen, die dan weer op hun beurt het uitgangspunt voor nieuwe vragen-verzoeken vormen. Er zijn echter ook gevallen, waarbij de aanknopingspunten voor de thematische hervattingen in een verder verleden (van het gesprek) liggen, dan wel vaker voorgekomen zijn. Uit een hervatting kunnen wij afleiden, dat een bepaald aspekt van het probleem nog niet uitputtend behandeld is, en dat er nog behoefte bestaat, op het onderwerp terug te komen. De hierboven aangehaalde voorbeelden vertegenwoordigen een speciaal soort van metakommunikatieve uitingen. Zij slaan de brug tussen twee uitingen van de kliënte en dragen op deze manier zorg voor een volledige behandeling van die thema's, die voor de adviestaak van belang zijn (het gaat dan hier ook om typische uitingen van de groep van adviseurs).

Samenvattend kunnen wij stellen, dat kontinuïteit en progressie essentiële voorwaarden voor het vervullen van de gemeenschappelijke kommunikatieve taak zijn. Er is dus sprake van een overeenstemming met betrekking tot de noodzaak effektief te kommuniceren; zowel Renate als de groep van adviseurs accepteren dit uitgangspunt.

2.2 strategieën ter bepaling van wederzijds begrip (‘Verständnissicherung’)

Formeel gezien kunnen wij stellen, dat metakommunikatieve handelingen, die op het bepalen van wederzijds begrip gericht zijn, uiteenvallen in een konstatering en een verzoek. Wanneer beide delen talig (expliciet) uitgedrukt worden, ziet de volledige metakommunikatieve handeling ‘Verständnissicherung’ er ongeveer uit zoals het volgende (gekonstrueerde) voorbeeld:

Das habe ich jetzt nicht verstanden (Feststellung). Kannst du das noch einmal erklären (Aufforderung).

De struktuur van dit type van metakommunikatie lijkt op de vragen-verzoeken, die wij in 2.1 hebben besproken (zie de anaforische en de kataforische inbedding). Er dient echter op gewezen te worden, dat de twee delen van de volledige handeling (zie het gekonstrueerde voorbeeld) niet noodzakelijkerwijs beiden talig (expliciet) uitgedrukt hoeven te worden. Om de funktie van de metakommunikatieve handeling ‘Verstandnis-

sicherung’ te kunnen beschrijven, moeten wij dus een ander uitgangspunt zoeken.

Het woord ‘verstehen’ heb ik in het voorbeeld hierboven niet zonder reden gekozen (ook in de tekst komt dit woord in de desbetreffende passages veelvuldig voor). Het Duitse woord ‘verstehen’ heeft echter op zijn minst drie betekenissen, die ik hier ‘verstehen₁’, ‘verstehen₂’ en ‘verstehen₃’ zou willen noemen. Met ‘verstehen₁’ bedoel ik het akoestische, met ‘verstehen₂’ het hermeneutische begrijpen (= begrijpen, wat iemand zeggen wil)14. , met ‘verstehen₃’ het kognitieve begrijpen.15. Het signaleren van het elkaar niet begrijpen (op de hierboven geïntroduceerde drie niveaus) gebeurt door middel van formuleringen, die voor een gedeelte stereotyp zijn. Dit soort van uitingen noem ik metakommunikatieve interventies. Zij storen of onderbreken immers de normale voortgang van het gesprek (het zijn als het ware retarderende elementen). Anderzijds zijn zij echter van groot belang, gezien het feit, dat een gebrek aan duidelijkheid (vergelijk Grice, Logic and Conversation) in de loop van het gesprek foute interpretaties kan veroorzaken, en het slagen van het kommunikatieve handelen in gevaar zou kunnen brengen (dit geldt voor alle soorten van gesprekken, die er op gericht zijn, een bepaald resultaat te bereiken).

In het oog springen allereerst die formuleringen, waarin het woord ‘verstehen’ zelf gebruikt wordt:

Ich habe das noch nicht verstanden. (Wolfgang, 75)
Ich glaube, das können wir jetzt nicht verstehen. (Gruppe, 16)
Das habe ich jetzt nicht verstanden. (Renate, 84)

Het is duidelijk, dat het hier om ‘verstehen₂’ gaat. Een tweede groep van formuleringen wordt gevormd door die uitingen, die uit de hierboven genoemde gevallen kunnen worden afgeleid:

Was heisst das? (Wolfgang, 26)
Das ist mir noch nicht ganz klar. (Jürgen, 35)
Erklär mir bitte mal das ‘fremdbestimmt’. (Renate, 118)

In de toelichting, die op de thematisering van een onduidelijkheid of een kommunikatieprobleem moet volgen, kan van de formulering van de voorafgaande uiting gebruik gemaakt worden. In de volgende voorbeelden wordt de inhoud van de vraagkonstrukties als uitgangspunt voor de toelichting gebruikt:

Ich glaube, das können wir jetzt nicht verstehen. Was hast du denn von ihm verlangt? (Gruppe, 16)
Ich habe verlangt von ihm, dass er sich mit mir zusammen über unsere gemeinsamen Probleme unterhält. Ich weiss nicht, ob er nicht dazu fähig war, ob er Angst davor hatte, oder ob er nicht wollte, er konnte jedenfalls nicht. (Renate, 16)

Ich habe das noch nicht so ganz verstanden, was lässt du da? (Wolfgang, 76)
Ihn anzufassen oder zu umarmen. (Renate, 76) [men doelt hier op Felix, de zoon van Renate]

Interessant is, dat Renate in het tweede voorbeeld niet eens een volledige zin maakt, zij

gaat er dus van uit, dat de voorafgaande uiting van de groep nog geldig is.

In de voorbeelden hierboven gaat het om ‘verstehen₂’, het hermeneutische begrijpen: iemand moet uitleggen, wat hij (zij) met een bepaalde uiting (of bepaalde uitingen) eigenlijk had willen zeggen.

In de volgende voorbeelden worden begrippen of uitdrukkingen uit de, voor de gesprekspartner problematische, uiting weer opgenomen:

(i) Na ja, du bist eben fremdbestimmt. (Gudrun, 118)
Erklär mir mal bitte das ‘fremdbestimmt’. (Renate, 118)
Ja, du bestimmst dich nicht selbst, du bist keine eigenständige Persönlichkeit, die auf ihre Fahne meinetwegen geschrieben hat: Die anderen können sein wie sie wollen, ich bin so wie ich bin. (Gudrun, 118)

(j) Warum das Enttäuschungen wurden, weiss ich auch nicht. Das waren Männer der unzuverlässigen Sorte. (Renate, 26)
Was heisst das? (Wolfgang, 26)
Wenn man am Sonntag einen Treffpunkt ausgemacht hatte, also die Normaluhr auf dem Marktplatz, dann ging es mir oft so, dass sie nicht kamen. Das wiederholte sich, so dass sie dann irgendwann auch nicht mehr anriefen. Ich glaube, ich war zu fordernd. Einer hat mal zu mir gesagt: Du nimmst einen so komplett in Beschlag. (Renate, 26)

Ten eerste kunnen wij konstateren, dat de begrippen of uitdrukkingen, die hier gebruikt worden, voor de reagerende gesprekspartner niet duidelijk zijn (verstehen₂). Verder kan men uit de reakties konkluderen, dat de voorafgaande uitingen problematisch zijn: het gaat om beweringen, die de reagerende gesprekspartner niet zonder meer kan accepteren. In het eerste voorbeeld (i) eist Renate expliciet, dat Gudrun haar bewering, dat Renate ‘fremdbestimmt’ is, verantwoordt. Gudrun doet dit door middel van een parafrase16. van het begrip. In het tweede voorbeeld (j) eist Wolfgang eveneens niet alleen, dat Renate toelicht, wat zij met de uitspraak ‘Männer der unzuverlässigen Sorte’ bedoelt, maar dat zij de bewering, die zij met het uitspreken van die zin deed, staaft.17. In haar reaktie houdt Renate rekening met beide mogelijke bedoelingen van Wolfgangs opmerking (a. vraag om verduidelijking, b. verzoek, de bewering te staven). Allereerst verduidelijkt zij de betekenis van het attribuut ‘unzuverlässig’; iemand, die afspraken niet nakomt, zou men inderdaad ‘onbetrouwbaar’ kunnen noemen. In het verdere verloop van haar argumentatie ontdekt Renate echter een andere verklaring voor het mislukken van de relaties, die zij voor haar huwelijk gehad heeft. Het was dus niet terecht, van teleurstellingen (‘Enttäuschungen’) te spreken (Renate 26, vergelijk hierboven). Opvallend is, dat de groep niet op de tegenstrijdigheid binnen Renates argumentatie in gaat, wel eist zij van Renate een verklaring ten aanzien van het door haar naar voren gebrachte ‘In-Beschlag-nehmen’. Wij kunnen konkluderen, dat de norm, die binnen het gesprek ten opzichte van de logische struktuur van argumentatie gebruikt wordt, vrij soepel is. Het gaat er in het boven genoemde voorbeeld veeleer om, de informatieprocedure niet te onderbreken en Renate (de kliënte) de mogelijkheid te geven, het door haar gebruikte ‘In-Beschlag-nehmen’ toe te lichten (wij vinden dan hier ook belangrijke uitspraken van Renate over haar ervaringen met mannen voor haar huwelijk, en over de relatie met haar man).

Samenvattend kunnen wij, ten aanzien van de problematische uitingen, stellen, dat metakommunikatieve interventies tot een verduidelijking op twee niveaus leiden. De spreker van een problematische uiting moet

2.3 het beïnvloeden van de thematische lijn van het gesprek (‘Themasteuerung’)

Het probleem van het vinden van een gemeenschappelijk thema18. wordt vooral dan interessant, wanneer verschillende leden van de groep konkurrerende voorstellen ten aanzien van het te kiezen onderwerp doen. Vergelijk in dit verband de volgende passage (blz. 25):

(i) Was mich auch noch interessiert, ich weiss nicht, ob ihr das jetzt als störend empfindet, aber... (Gudrun)
(j) Kann man nicht vielleicht doch erstmal... (Wolfgang)
(k) Ja, das finde ich auch gut. Ich habe mir nur gedacht, dass... (Gudrun)
(l) Das finde ich im Prinzip richtig. Nur meine ich, dass... (Wolfgang)

Gudrun wil in eerste instantie weten, hoe Renate haar man ontmoet heeft (i). Wolfgang stelt voor, misschien toch eerst over Renates jeugd te spreken (j). Gudrun is het met dit tegenvoorstel in principe eens, stelt echter ook nog een ander onderwerp voor (Renates gevoelens ten tijde van de therapie) (k). Wolfgang laat zijn instemming met het laatste blijken, maar gaat dan in het verdere verloop van zijn bijdrage (l) weer op het onderwerp in, dat hij in (j) formuleerde. Het belang van dit thema probeert hij met een verwijzing naar Renates onzelfstandigheid aan te duiden. Hij gaat er van uit, dat deze door gebeurtenissen in Renates jeugd veroorzaakt zou kunnen zijn. Wolfgang bepaalt ten slotte, hoe het gesprek verder zal verlopen. Renate en de groep accepteren deze ontwikkeling. Men zou zich dus kunnen vragen, of de koöperatieve basis (vergelijk Grice) van het therapiegesprek niet gevaar loopt, wanneer bepaalde personen een overheersende rol spelen of willen spelen (hier bestaat een zekere konkurrentie tussen Wolfgang en Gudrun).

Ook korrekties op het verloop van het gesprek kunnen metakommunikatief genoemd worden. Met de volgende interventie probeert Gudrun te verhinderen, dat er nog verder op het thema van de eerzucht ingegaan wordt. Zij probeert het gesprek zo te sturen, dat die problemen, die volgens haar van belang zijn, aan bod komen:

Ja, da möchte ich gleich einhaken. Ich bin gar nicht dafür, dass wir jetzt über Ehrgeiz sprechen. Ich habe den Eindruck, wir müssen noch über deinen Mann sprechen. (Gudrun, 115)

Uit een makrostruktureel oogpunt bekeken is het beïnvloeden of sturen van de thematische lijn van een gesprek natuurlijk van groot belang (vergelijk Kallmeyer 1978). Interessant zijn in dit verband vooral Renates pogingen, een bepaald onderwerp te introduceren:

Dann wollte ich schon immer gern mal mein Männerbild besprechen, das schien mir doch sehr wichtig. (Renate, 66)

Ich wollte heute gern mal mein Verhältnis zu den Männern ansprechen. (Renate, 100)

Het spreekt niet vanzelf, dat Renate op de bespreking van dit thema staat (de bespreking van dit thema zal een reeks van onaangename zaken aan het licht brengen). Renate gaat hier zelf ook achteraf nog op in (blz. 107). Toch probeert Renate tot twee maal toe, het zelfde onderwerp te introduceren en het gesprek op deze manier te beïnvloeden. Dit zou ons - zoals blijkt terecht - kunnen doen vermoeden, dat Renates eerste poging, het thema te introduceren, geen succes heeft gehad. Het protokol laat met betrekking tot dit gebeuren (blz. 66) zien, dat de gespreksleider (Rattner) in eerste instantie niet (of niet direkt) op het onderwerp wenst in te gaan en uiteindelijk een tegenvoorstel lanceert (blz. 67). Dit tegenvoorstel wordt geaccepteerd. Pas Renates tweede poging, het thema te introduceren (blz. 100), heeft succes.

Hier, en ook wanneer zij op initiatieven van de groep in gaat, geeft Renate er blijk van, over een duidelijk inzicht in de relevantie van bepaalde onderwerpen ten aanzien van de achterliggende problemen te beschikken. Haar derde belangrijke initiatief heeft tot doel, duidelijk te maken, dat een thema, dat in haar ogen voor de ‘gang van zaken’ van belang is, nog niet aan de orde is geweest, en dat zij er op staat, dit thema te bespreken:

Ich denke, dass ich heute meine letzte Stunde habe, und da wollte ich gerne mal das Verhältnis zu meinem Vater besprechen, weil ich da noch nicht ganz durchblicke. (Renate, 167)

Ook in dit geval lanceert Rattner een tegenvoorstel. Hij wil samenvatten en de resultaten van de therapie rekapituleren. Uiteindelijk geeft hij Renate dan toch het woord, echter met die beperking, dat haar spreektijd gelimiteerd is. De groep gaat op het door Renate geïntroduceerde onderwerp in, waardoor ook Rattner uiteindelijk niet om dit onderwerp heen kan. Uit deze passage blijkt duidelijk, in welke mate de gang van zaken binnen het therapeutische gesprek van de onderliggende theorie (vooral met betrekking tot de rol van de therapieleider) afhankelijk is.19. Een opmerking als ‘der Vater ist doch Vergangenheit’ (Rattner, blz. 167) zou in een therapie, die op een andere theorie gebaseerd is, niet geplaatst kunnen worden. Natuurlijk wijst Rattner terecht op de noodzaak van een samenvatting van de resultaten (deze samenvatting wordt wel erg kort, vergelijk blz. 172/173), vooral ook gezien het feit, dat het hier rechtstreeks zijn verantwoordelijkheid en zijn prestige betreft.20.

Hoewel de autoritaire interventies van de therapieleider uit zijn oogpunt misschien noodzakelijk zijn, moeten wij ons toch vragen, of deze handelwijze nog koöperatief (in de zin van Grice) genoemd kan worden. Men zou dus kunnen stellen, dat de therapie maar gedeeltelijk koöperatief is; de koöperatieve basis van het gesprek wordt verlaten, wanneer de leider en/of de groep proberen, een voorstel of een standpunt door te zetten en dus van hun voordelen in de gegeven situatie gebruik maken (vergelijk in dit opzicht ook 2.4).

2.4 evaluatieve handelingen (‘Erfolgskontrolle’)

Om speciale aandacht vragen ten slotte die metakommunikatieve uitingen, die de therapie als kommunikatieve situatie thematiseren, en die er op gericht zijn, het succes van het gezamenlijk handelen te kontroleren. Wij kunnen dit soort van metakommunikatieve handelingen evaluatief noemen: zij kontroleren het succes van het gemeenschappelijk talig handelen, en kunnen de essentiële veronderstellingen/verwachtingen naar voren brengen. In het volgende voorbeeld verifieert (evalueert) een deelneemster, of Renate de theoretische uitgangspunten van de groepstherapie begrepen heeft (blz. 39):

Wie weit hast du unsere theoretischen Hintergründe schon assimilieren können, dass dir zum Beispiel aufgegangen ist, wie wichtig und zentral die Beziehungen zu anderen Menschen sind und auch für die Partnerschaft. Wie weit ist dir das schon klar. (Gudrun)
Das ist mir ganz klar. (Renate)

Renate laat door haar bevestigend antwoord blijken, dat zij de theoretische achtergronden van de groepstherapie kent. Haar intellektueel niveau en haar specifieke leeservaringen vormen een belangrijk uitgangspunt voor het ‘meespelen van het therapeutische spel’ (ook Rattners boek over groepstherapie kent Renate).

Verder gaat de groep na, of Renate de interpretaties van de groepsleider begrijpt en accepteert:

Kannst du dir überhaupt nicht vorstellen, was der Rattner gemeint hat, dass du das überträgst auf deinen Mann? (Hilde)
Kann ich nicht. (Renate)

In dit geval blijkt uit de evaluatie, dat de kommunikatie in eerste instantie is mislukt. Renate heeft de konnektie, die Rattner tussen haar jeugd en haar latere huwelijk legt, niet kunnen volgen. Een additioneel gebruik van talige middelen is nu noodzakelijk: de groep probeert, Renate van de juistheid van de verklaring te overtuigen. De rhetorische strategie van het overtuigen heeft de funktie, een voor de therapie belangrijk subdoel, via een omweg (of een herhaling, die noodzakelijk is, wanneer het resultaat niet direkt bereikt kan worden), alsnog te bereiken.21. Het belang van dit subdoel wordt door de groep van adviseurs bepaald en door de metakommunikatieve thematisering naar voren gebracht. Rattner (de leider) heeft met zijn interpretatie een eventuele oplossing van een probleem gepresenteerd. Blijkbaar heeft de groep dan de taak22., via een intensieve diskussie, Renate er toe te brengen, de interpretatie van de leider, en de daaraan verbonden konsekwenties, te aanvaarden. Het resultaat is dan afhankelijk van de vraag, of de kliënte na de herhaling wel bereid/ in staat is, de verklaring te accepte-

ren. Aan het einde van de eerste zitting laat Renate blijken, dat een eerste belangrijke bijdrage ter verklaring van haar probleem geleverd is:

Also, die Stiefmutter habe ich jetzt begriffen. (Renate, 50)

Renate signaleert met deze opmerking, dat zij de interpretatie van Rattner intussen heeft kunnen begrijpen en accepteren. De groep heeft er echter niet expliciet naar gevraagd, of zij in haar poging, Renate te overtuigen, succes heeft gehad. Dat Renate hier toch een uitspraak over doet, valt te verklaren uit de logische gedragsregels van de situatie ‘adviseren’ (de groep verwacht een succes-signaal en Renate kent deze verwachting). Na de bespreking van de eerste zitting (op elke zitting, die allen op band opgenomen worden, volgt een bespreking van die zitting) vat Renate het resultaat van de therapie tot nu toe nog eens samen:

Bei der Besprechung meiner ersten Einzelstunde habe ich die Verbindung von meiner Stiefmutter zu meinem Mann, die ich vorher nicht verstanden hatte, begreifen können. Ich glaube, dass diese Deutung sehr gut is, denn sie entsprach meinem Empfinden. (Renate, 51)

Renate vat de inhoud van de eerste zitting (+ bespreking) samen, en gaat op de resultaten in, die deze voor haar heeft opgeleverd. Zij heeft de interpretatie van Rattner (de betekenis van de stiefmoeder) begrepen en geaccepteerd (vergelijk in de uitspraak van Renate ‘verstehen’, en synoniem ‘begreifen’). Na het bevestigende antwoord van Renate kan het therapie-spel (met de noodzakelijke thematische progressie) weer hervat worden. Dit is niet mogelijk, wanneer Renate het niet zonder meer met Rattners interpretatie eens is - of zijn kan -, en aarzelt of weigert, Rattners voorstel te accepteren. De volgende passage is een goed voorbeeld voor een poging van Renate, haar eigen kijk op de zaak vol te houden (blz. 72)23.:

Ich fand, dass Rattner besonders freundlich von meinem Mann geredet hat. Ich konnte das kaum annehmen. Mich macht das misstrauisch. (Renate)
So haben wir doch auch reagiert. Ich erinnere mich, wie ich dir ganz spontan sagte: Hast du 'ne Perle! (Gudrun)
Ja, als Haushaltsperle sehe ich das durchaus. (Renate)
So meinte ich das gar nicht. (Gudrun)
Trotzdem, ich fand's nicht gerecht. (Renate)

De struktuur van deze passage (ook hier gaat het om een herhaling):

Het eerste argument, dat Gudrun gebruikt, is het argument van de solidariteit. Zij probeert dit argument kracht bij te zetten, door naar een uiting van haar zelf te verwijzen, die in wezen een korte parafrase van het standpunt van Rattner is. Renate ontkracht

het argument van Gudrun door er op te wijzen, dat het door Gudrun gebruikte woord ‘Perle’ ook een uiterst triviale betekenis kan hebben (‘Haushaltsperle’). Het was echter niet de bedoeling van Renate, om met haar kritiek op de interpretatie van Rattner, de bewering te ontkennen, dat haar man een ‘schat’ is (hij kan gewoonweg alles). Het argument van Gudrun verliest in deze voorstelling van zaken haar geldigheid of relevantie. Gudrun gaat dan op haar beurt op Renate in en stelt, dat er van een misverstand sprake is: Gudrun heeft niet bedoeld datgene te zeggen, dat Renate uit haar uiting dacht te kunnen destilleren. Ook dit argument kan Renate niet zonder meer accepteren (het is niet duidelijk, of Renate met haar laatste opmerking naar de uiting van Rattner of naar de uiting van Gudrun verwijst). Ten aanzien van de analyse van metakommunikatie kunnen wij samenvattend zeggen:

Uit deze resultaten moeten wij afleiden, dat argumentatie en metakommunikatie niet onafhankelijk van elkaar gezien kunnen worden (vergelijk Völlzing 1979). Ook in het volgende voorbeeld is de eerste (kritische) opmerking van Renate een reaktie op een uitspraak van Rattner. In de voortzetting van de argumentatie probeert Rattner dan zelf, de kliënte van de juistheid van zijn bewering te overtuigen:

Ich habe das Gefühl, damit wäre die Stunde beendet, ich habe meine Antwort. (Renate)
Das muss aber erneut erklärt werden, das hat tausend Aspekte.
Dann müssenSie auch überlegen, ob Sie es verifizieren können, ob Sie es nachvollziehen können.
Denn ich sage das ja nur als Erfindung, als Phantasie von mir. Versetze mich ïn Sie hinein, schildere Ihnen, wie Sie erlebt haben, aber es kann auch falsch sein. (Rattner)
Doch, ich kann das schon zum Teil nachvollziehen. Vor allen Dingen, als Sie sagten, ich empfände ihn als schwach, weil er eben nich hart sei. (Renate)

Het is opvallend, dat Renate deze eigenlijk teleurstellende advies-handeling van Rattner zo makkelijk kan accepteren. Haar eigen argumentatie is eveneens zwak te noemen. Kan Rattner een belangrijk therapeutisch succes boeken? Wij moeten, willen wij op deze vraag een antwoord geven, er van uit gaan, dat Renate het advies van de therapieleider nodig heeft (zij zou anders niet gekomen zijn). Voor Renate zijn de geslaagde advies-handelingen van belang.24. Zij is daarom in principe bereid, het met Rattner eens te worden. Voorwaarde voor het slagen van de advieshandeling is echter, dat Renate Rattners interpretatie ook daadwerkelijk accepteert en assimileert. Dit is echter met name ten aanzien van dit probleem (Rattners beoordeling van Renates man) niet het geval:

Das ist der Punkt, auf den ich immer noch ein bisschen mit Affekt reagiere. Auf dem Band stellt der Rattner ihn immer so lieb hin. Also nein, so lieb ist er nun auch wieder nicht, und ich bin nicht so böse. (Renate, 113)

Wat succes (het lukken van de advies-handeling) in het kader van de groepstherapie nou precies betekent, hangt af van de verwachtingen van de deelnemers - in de eerste plaats natuurlijk van de beoordeling van de resultaten door de kliënte. Het zou dus mogelijk kunnen zijn, dat de kliënte met het resultaat van de therapie niet tevreden is, hoewel de therapeut van mening is een succes voor zijn therapiemodel te kunnen boeken. Ook succes (het lukken van een handeling) is dus een interpretatieprobleem, en hangt af van de definitie van de rollen, die de deelnemers van een gesprek ten opzichte van een gegeven situatie hanteren.

3. Slotopmerkingen

Aan de hand van een analyse van groepstherapeutische gesprekken hebben wij een aantal belangrijke funkties van metakommunikatie kunnen vinden. Deze funkties zijn:

Het is duidelijk dat de analyse van metakommunikatieve strukturen een systeem van specifieke regels aan 't licht heeft gebracht, die de (deze) therapiesituatie kenmerken (wel zijn er ook overeenstemmingen met andere situaties, zoals interview en diskussie). Wij kunnen dus aannemen, dat er een aantal algemene funkties van metakommunikatie zijn, die, afhankelijk van de situatie, een specifieke vorm hebben. De hier door mij gepresenteerde resultaten zouden dan moeten worden verbreed, door de metakommunikatieve uitingen, zoals die in andere situaties van mondeling (dialogisch) taalgebruik voorkomen, te analyseren.25.

Bibliografie

Tekst: